با توجه به برخی خوانش ها که بر این باورند در بستر فرهنگی ایران صداهای متکثر با خاموشی روبه رو شده و به حاشیه می روند جمله اخیر آیت الله علم الهدی، قابل بازخوانی است؛ در این مورد محسن سلیمانی فاخر، منتقد فیلم، در یادداشتی از روزنامه هم میهن نوشت: فرهنگ را نمی توان با زور اصلاح کرد ؛ این جمله ای است که اخیراً از زبان نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی شنیده شد. جمله ای درست، به ظاهر راهگشا و حتی امیدوارکننده.

اما مشکل نه در اصل جمله که در تأخیر تاریخی آن است. در این که ما سال هاست با همین زور، با همین نگاه تحکم آمیز و با همین تصدی گری سفت وسخت، از مردم و زیست فرهنگی شان فاصله گرفته ایم. فرهنگ، میدان رقابت است. اما رقابت با کی؟ با شبکه های اجتماعی؟ با جهان متکثر اینترنتی که دیگر مرز نمی شناسد؟ ما زمانی می توانستیم رقابت کنیم که ابزار و جسارت تولید اندیشه را داشتیم.

زمانی که خیال می کردیم سانسور، توبیخ، حذف، توقیف و تهدید می توانند مسیر فرهنگ را مهار کنند، درحالی که فرهنگ مثل آب است؛ راه خودش را پیدا می کند. امروز فرهنگ، در تلفن های همراه و صفحات اینستاگرامی می چرخد. حالا دیگر زبان و ادبیات، واژه ها، کنایه ها و حتی شیوه ی شوخی کردن، از دل فضای مجازی به گفتار روزمره مردم راه یافته است. فرهنگ اگر روزی از طریق خطابه های رسمی یا کتاب های درسی به مردم منتقل می شد، امروز از دل ویدئوهای یک دقیقه ای، کپشن های ساده یا حتی یک میم طنز در اینستاگرام و تیک تاک نشأت می گیرد و این جاست که جمله ی فرهنگ را نمی توان با زور اصلاح کرد به واقعیت نزدیک می شود، اما نه به عنوان یک راهکار، بلکه به مثابه یک اعتراف دیرهنگام.

چرا امروز در این میدان رقابت فرهنگی، زمین گیر شده ایم؟ چون سال هاست به جای فهم واقعیت های جامعه، با آن جنگیده ایم. به جای شنیدن صداهای متفاوت، آن ها را خاموش کرده ایم. به جای اینکه اجازه بدهیم سینما زبان مردم باشد، آن را تبدیل به ابزاری برای تبلیغ کلیشه ها کردیم. سینمای ما فیلم نیست، بلاتکلیفی ا ست میان ترس از ممیزی و خواست مخاطب. کتاب هایمان هنوز درگیر کلمات اند، نه مفاهیم. هنوز در وزارت ارشاد برای واژه دوست دختر باید چندین اصلاح بخورد تا مجوز بگیرد؛ درحالی که همین واژه در ادبیات روزمره نوجوانان و جوانان جریان دارد و به بخش ثابتی از زبان کوچه و خیابان تبدیل شده است.

فرهنگ را نمی توان با شعار، توصیه و نصیحت اصلاح کرد. فرهنگ را باید زیست. باید تولید کرد. باید در آن خلاقیت و جسارت داشت. زمانی که تفکر حاکم بر فرهنگ، تفکر سانسور است، نمی توان از جامعه انتظار همراهی داشت. شما نمی توانید هم زمان هم از مردم بخواهید که پای تولید داخلی بنشینند، هم به سازندگان داخلی اجازه ندهید حرفی غیر از گفتمان رسمی بزنند.

در رقابت فرهنگی، باید به طرف مقابل میدان داد. اگر سریالی برخلاف ارزش ها ست، بهترین پاسخ، ساخت سریالی بهتر است؛ نه توقیف آن. اگر کتابی، زاویه ای دیگر از جامعه را نشان می دهد، راه پاسخ به آن، سوزاندن کتاب نیست؛ نوشتن کتابی دیگر است. ما سال هاست به جای پرورش خلاقیت، فقط اطاعت خواسته ایم. از دل شوراهای عالی و کارگروه های بررسی و اتاق های کنترل محتوا، فرهنگ واقعی زاییده نمی شود. فرهنگ چیزی ا ست که در دل مردم، در دل نیازهای روزمره، در روابط عاطفی، در کشمکش های اجتماعی و در رویاهای جوانان شکل می گیرد.

نمی توانید به جامعه بگویید چگونه فکر کند، چگونه بخندد، چگونه عاشق شود و چگونه لباس بپوشد. بزرگ ترین خطای شما این بود که فرهنگ را با یک رابطه ی ارباب ـ رعیتی دیدید؛ انگار باید چیزی به جامعه بدهید که از بالا طراحی و تحمیل شود. این نگاه، خود بزرگ ترین مانع تحول فرهنگی ا ست. ما یک نسل کامل را از دست دادیم. نسلی که هیچ وقت نتوانست خودش را در روایت های رسمی کشور ببیند. نسلی که دغدغه هایش هیچ گاه در صداوسیمای ملی بازتاب نیافت. نسلی که وقتی دید کتاب ها نماینده زبانش نیستند، از آن ها فاصله گرفت و وقتی فیلم ها دغدغه هایش را به سخره می گیرند، سراغ سریال های ترکی، کره ای و نتفلیکس رفت.

ما با این نسل مبارزه نکردیم؛ آن را نادیده گرفتیم و حالا دیگر دیر است. حالا دیگر تنها راه باقی مانده، ورود به همان میدانی ا ست که سال ها از آن عقب افتاده ایم؛ رقابت واقعی فرهنگی، بر پایه ی خلاقیت، صداقت و احترام به سلیقه عمومی. جناب واعظ محترم! دیگر زمان موعظه کردن گذشته است. جامعه، واعظ نمی خواهد. مردم، خطابه نمی خواهند؛ شنیده شدن می خواهند.

جامعه ای که فرهنگ اش را در پلتفرم های بیگانه جست وجو می کند، نشان داده که از فرهنگ رسمی عبور کرده است. بگذارید فکر مخالف، در آزادی حرف بزند؛ آن گاه است که می توان امید داشت رقابت فرهنگی نتیجه بدهد، وگرنه تا اطلاع ثانوی، اینستاگرام و تیک تاک و یوتیوب، صاحب این میدان اند.