محسن جلال پور، فعال بخش خصوصی، در یادداشتی در روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: به طور تاریخی آب در فلات ایران به عنوان اصلی ترین عنصر تمدنی از دیرباز نزد ایرانیان واجد اهمیت خاص بوده است. آناهیتا، فرشته نگهبان آب، الهه ای ساخته ذهن ایرانی در صیانت از منابع آب تلقی می شده و آب در هویت هنری، فرهنگی و معماری ایران صاحب نقش و جایگاه رفیعی بوده است.

توسعه تمدنی در پهنه این فلات عموما از عصر ساسانی و با بازتعریف ایرانشهر ایرانی، شکلی منسجم به خود دیده که آن هم زمانی که دسترسی به منابع آب شیرین فراهم بوده است. این مدل توسعه کالبدی در دگردیسی امپراطوری پارسی از اشکانی به ساسانی و ضرورت در بازنگری به نظام حکمرانی با رویکرد توزیع رانت نزد حکام محلی و سیاست تمرکز زدایی از تیسفون، با عنایت به حمایت قدرت های منطقه ای، آب و نیز اراضی مجاور منابع آبی پایدار نظیر رودخانه های دائمی، به امتیازات قابل واگذاری از ناحیه پادشاه جهت تحبیب خوانین و روسای قبایل تبدیل شده بود. با این تحلیل خلاصه، آب، علاوه بر موارد اشاره شده، واجد اهمیت سیاسی نیز بوده است.

اجازه بدهید ادامه مطلب را با تقسیم بندی دوره سه گانه توضیح دهیم:

دوره اول: از عصر ساسانی تا ابتدای دهه چهل و تلاش محمدرضا پهلوی برای تغییر نظام طبقاتی اجتماعی ایران و حذف نظام فئودالیسم از ساختار جامعه روستایی - کشاورزی ایران ، آب ابزار اعمال قدرت بوده و توزیع آن سلسله مراتبی رانتی را در بر گرفته؛ در این نظام آن که از منابع آبی صیانت می کرده ارباب بوده است. اوست که مدل تقسیم آب را طراحی و کنترل می کند. او پاسدار رودخانه و نهر و قنات و چاه و نیز فرمانده میرابان است. او برداشت را کنترل و با مضامینی عینی و با بهره گیری از تجربه خانوادگی میزان بهره وری آب و تناسب مفهومی آن با تولید را محاسبه و اصلاحات لازم را معمول می کند.

دوره دوم: با پایان دوره نخست و اجرای قانون اصلاحات ارضی و تبدیل مالکان به خرده مالکان و نیز در کنار آن شرکت های کشت و صنعت، در یک تقسیم بندی ساده بیش از 90درصد از اراضی کشور در اختیار خرده مالکان بوده است و کمتر از ده درصد در شکل مالکیت بزرگ یا شرکت های کشت و صنعت قرار گرفت. این تفکیک غیرمتوازن، نظام نظارت آبی را به شدت تضعیف و بهره وری منابع آب را کاهش می دهد. در پایان دهه 40و ابتدای دهه 50، توجه به ظرفیت آبی کشور و اولویت صیانت از آن در مقابل تولید زراعی و باغی در دولت هدف گذاری می شود. این مدل تا انقلاب سال 57 با بهره گیری از تکنولوژی زراعی و بهبود روش های کشت و انتقال دانش جهانی، رویه ای رو به بهبود را طی می کند.

دوره سوم: با بروز انقلاب و هجرت یا اخراج تکنوکرات ها از بدنه دولت و تغییر سیاست بهینه سازی مصرف به سیاست به اصطلاح مدیریت منابع آب و با شعار عدالت و توسعه روستایی، سیاست توزیع رانتی آب به حیف ومیل منابع تبدیل و نتیجه آن شد که می بینیم.

مقایسه بهره وری آب در بخش کشاورزی ایران با سایر کشورهای خاورمیانه موضوعی مهم و حیاتی است، به ویژه با توجه به بحران کم آبی در منطقه. در ادامه، به بررسی این موضوع با استفاده از شاخص های اصلی بهره وری آب کشاورزی می پردازیم.

بهره وری آب در کشاورزی در ایران معمولا به صورت مقدار محصول تولیدشده به ازای هر مترمکعب آب مصرف شده تعریف می شود. واحد رایج آن کیلوگرم بر مترمکعب (kg/m³) است حال آنکه امروز در دنیای مدرن، بهره وری بر مبنای میزان سود ارزی حاصل از تولید هر تن کالای کشاورزی محاسبه می شود. با همان معیار محاسبه فعلی در کشور، وضعیت بهره وری آب کشاورزی در ایران بدین گونه اعلام شده است:

میانگین بهره وری آب کشاورزی ایران حدود 0.8 تا 1.2کیلوگرم محصول بر مترمکعب بسته به محصول و منطقه است. همچنین بازده آبیاری (Irrigation Efficiency) حدود 30تا 40درصد است، یعنی بخش زیادی از آب در مسیر انتقال یا در مزرعه تلف می شود.

از دلایل پایین بودن بهره وری در ایران می توان به نکات ذیل اشاره کرد:

- مالکیت خرد املاک کشاورزی

- آبیاری سنتی (جوی و پشته)

- فرسودگی شبکه های آبیاری

- کاشت محصولات آب بر

- نبود سیاست های موثر تشویقی برای به کارگیری فناوری های نوین

- نداشتن قیمت واقعی

راهکارهای افزایش بهره وری آب در ایران:

- جدا کردن مدیریت املاک از مالکیت و یکپارچه کردن مدیریت

- توسعه آبیاری نوین و مدرن

- تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم مصرف

- آموزش کشاورزان در مورد مدیریت بهینه آب.

- بازچرخانی و استفاده از آب های تصفیه شده

و البته مهم ترین نیاز کشور در زمینه آب، اصلاح نظام قیمت گذاری آب برای ایجاد انگیزه در صرفه جویی و مصرف بهینه آن است؛ چیزی که امروز در دنیا به عنوان بازار آب طراحی و در حال اجراست.

ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دنیا علی الخصوص منطقه خاورمیانه بهره وری پایین تری در استفاده از آب در همه زمینه ها خصوصا بخش کشاورزی داشته و دارد. کشورهای زیادی با ایجاد بازار آب و به کارگیری فناوری های نوین و سیاست های منسجم توانسته اند بهره وری آب را تا بیش از چند برابر ایران افزایش دهند.