فرارو گرگوری برو، تحلیلگر ارشد حوزه انرژی اوراسیا گروپ و عضو ارشد نشریه فارن افرز

گرگوری برو تحلیل گر ارشد گروه اوراسیا در حوزه انرژی، اقلیم و منابع است و تمرکز اصلی او بر ژئوپلیتیک نفت و گاز قرار دارد. او همچنین به عنوان تحلیل گر مسائل ایران برای این سازمان فعالیت می کند. برو، مورخی است که در زمینه نفت، جنگ سرد، ایران معاصر و خاورمیانه تخصص دارد.

به نقل از نشریه فارن پالیسی، در ماه ژوئن و در همان زمانی که تهران تحت حمله قرار داشت، پدیده ای غیرمنتظره رخ داد: صادرات نفت خام ایران به طور موقت افزایش یافت. با وجود حملات هوایی، نه تنها روند صادرات نفت ایران متوقف نشد، بلکه مشتریان چینی نیز کوچک ترین نشانه ای از عقب نشینی بروز ندادند و در برابر فشار تحریم ها، همچنان به خرید نفت ایران ادامه دادند.

در حالی که به نظر می رسد دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا، تمایل چندانی به بمباران تأسیسات انرژی ایران توسط اسراییل نداشت، اما دلیل موفقیت ایران کاملاً آشکار بود: تحریم ها دیگر کارایی گذشته خود را از دست داده اند؛ دست کم نه آن گونه که طراحان این سیاست ها انتظار داشتند. تحریم ها اساساً به عنوان ابزاری برای اعمال فشار و تغییر رفتار دولت ها از طریق ایجاد درد اقتصادی طراحی شده اند. با این حال، تجربه نشان داده است که دولت ها اغلب در برابر تحریم ها مقاومت می کنند، هزینه های آن را می پذیرند و همزمان راه های مختلفی برای دور زدن این محدودیت ها پیدا می کنند.

در نهایت، به جای آنکه تحریم ها منجر به تغییر رفتار کشورها شوند، این ساختار بازارها و مناسبات اقتصادی است که دگرگون می شود و نفت را به مسیرهایی هدایت می کند که بیش از آنکه تابع منطق صرفاً تجاری باشد، تابع ملاحظات ژئوپلیتیکی است.

اکنون، دوران استفاده از تحریم های نفتی به عنوان اهرم فشار، رو به پایان است. اگرچه هنوز بسیاری در واشنگتن وسوسه می شوند که بر ادامه تحریم ها به عنوان راهی برای قطع وابستگی به چین پافشاری کنند. مقایسه میان ایران و روسیه، به خوبی فراز و فرود تحریم های نفتی را به عنوان ابزاری در سیاست اقتصادی آشکار می سازد.

پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای با ایران در سال 2018، بازگشت تحریم ها موجب شد صادرات نفت ایران به طور قابل توجهی کاهش یابد؛ چراکه مشتریان سنتی این کشور در اروپای غربی و شرق آسیا به سرعت به سراغ منابع جایگزین رفتند. در سال 2020 و همزمان با همه گیری کرونا، صادرات نفت ایران تقریباً به صفر رسید.

با این حال، به محض برداشته شدن محدودیت های کرونایی، صادرات نفت خام ایران به چین با رشدی خیره کننده مواجه شد و حجم خرید چین به حدود دو میلیون بشکه در روز رسید؛ افزایشی که عملاً صادرات نفت ایران را به سطح پیش از تحریم ها بازگرداند. در حال حاضر، چین نزدیک به 14.6 درصد از کل واردات نفت خام خود را از ایران تأمین می کند.

بازار نفت ایران نه تنها از بین نرفته، بلکه بر اساس واقعیت تازه ای که تحریم ها رقم زده اند، بازتعریف شده است. هرچند مشتریان متعارف هنوز از معامله با نفت ایران پرهیز می کنند، اما همین نفت اکنون برای خریدارانی که زیر فشار تحریم قرار ندارند، جذاب تر از گذشته است؛ به ویژه پالایشگاه های کوچک چینی موسوم به تی پات که عمدتاً نیاز بازار داخلی چین را تأمین می کنند و در بسترهای مالی غیر دلاری فعالیت دارند.

در این میان، دولت پکن نیز به مسیر جدیدی در روابط با تهران دست یافته، اما ترجیح می دهد با پنهان کاری در ارائه داده های گمرکی، همواره فضای انکار را برای خود محفوظ نگه دارد.

برخلاف تحریم های اعمال شده علیه ایران، تحریم های نفتی واشنگتن علیه روسیه در سال 2022 بیش از آنکه جریان فیزیکی نفت را نشانه بگیرد، ساختار مالی این کشور را هدف قرار داد. اقداماتی چون تعیین سقف قیمتی توسط گروه هفت (G7)، با هدف محدود کردن توان درآمدزایی روسیه طراحی شد؛ بی آنکه صادرات نفت این کشور به طور کامل از بازار جهانی حذف شود؛ چرا که رهبران غربی بر این باور بودند که چنین اقدامی به جهش قیمت ها خواهد انجامید.

با این حال، هدف قرار دادن درآمد نفتی روسیه آن گونه که انتظار می رفت، نتیجه بخش نبود. علی رغم همه فشارها، اقتصاد روسیه همچنان تاب آوری خود را حفظ کرده است؛ هرچند مانند سایر تولیدکنندگان، مسکو نیز اکنون با معضل قیمت های پایین تر نفت مواجه است. در شرایطی که روسیه از بازار طبیعی خود در اروپا کنار گذاشته شده، ناگزیر نفت خام خود را از مسیرهای پیچیده و طولانی به بازارهای آسیایی صادر می کند؛ جایی که پالایشگران با رغبت فراوان در پی خرید آن هستند.

این تحریم ها، فرصت های تجاری وسوسه انگیزی برای هند ایجاد کرده است؛ به طوری که پالایشگاه های هندی نفت خام روسیه را با تخفیف چشمگیر می خرند و پس از فرآوری، فرآورده های نفتی را به اروپا صادر می کنند و سود سرشاری به دست می آورند. چین نیز با پیوند زدن انرژی روسیه به بازار عظیم داخلی خود، از این شرایط بهره برداری می کند و از این طریق، منبع ارزشمندی برای اعمال اهرم فشار بر مسکو در اختیار دارد.

در هیچ یک از این موارد، تحریم ها نتوانسته اند رفتار کشور هدف را تغییر دهند. ایران زیر فشارهای آمریکا بر سر برنامه هسته ای خود ایستادگی کرده و روسیه نیز در موضوع اوکراین عقب نشینی نکرده است. تلاش برای منزوی ساختن ایران، روسیه و حتی ونزوئلا از بازار جهانی نفت، در عمل این تولیدکنندگان را وابسته به تقاضای چین کرده و در نتیجه، پکن را به بزرگ ترین دارنده منابع مطمئن نفت خام و سایر فرآورده های نفتی تبدیل کرده است.

تحریم ها پیامدهای جانبی منفی دیگری نیز به دنبال داشته اند. بازدهی تحریم ها به مرور کاهش یافته و با کاهش وابستگی تهران و مسکو به اقتصاد جهانی، آسیب پذیری این کشورها در برابر تحریم های جدید به طور قابل توجهی کاهش یافته است. هرچند ایالات متحده همچنان به وضع تحریم های جدید و پیچیده، بر مبنای شناخت دقیق از شبکه های غیرقانونی نفت ادامه می دهد، اما این اقدامات هرگز قادر نخواهند بود جریان نفت را به طور کامل متوقف کنند.

تحولات اخیر در سیاست گذاری ایالات متحده، بازتابی از همین ناکارآمدی هاست. تصمیم ترامپ برای صدور مجوز حمله به ایران، در واقع نوعی اذعان غیرمستقیم به این واقعیت بود که فشارهای اقتصادی، تهران را به عقب نشینی وادار نخواهد کرد و هیچ امتیاز قابل توجهی به همراه نخواهد داشت؛ هرچند هنوز تردیدهایی جدی درباره موفقیت آمیز بودن گزینه حمله نظامی وجود دارد. علاوه بر این، تهدیدهای اخیر ترامپ مبنی بر تشدید گسترده تحریم ها و تعرفه ها علیه روسیه نیز، عمدتاً به عنوان ابزاری برای چانه زنی و کسب امتیاز بیشتر تلقی می شود.

در اینجا با یکی دیگر از محدودیت های اساسی تحریم های نفتی روبه رو هستیم: اگر ایالات متحده فشار بیش از حدی وارد کند، این خطر وجود دارد که بازار جهانی نفت با شوک مواجه شده و قیمت ها به طور چشمگیری افزایش یابد. از همین رو، ترامپ به احتمال فراوان هرگز تعرفه 100 درصدی بر واردات نفت روسیه اعمال نخواهد کرد؛ همان طور که پیش از این نیز نشان داده تمایلی به مقابله جدی با صادرات نفت ایران ندارد و پس از پایان جنگ میان ایران و اسراییل، آشکارا از عدم ایجاد اختلال در عرضه جهانی نفت احساس آرامش کرد.

در شرایطی که اثرگذاری تحریم های نفتی به عنوان ابزار فشار تا حد زیادی تضعیف شده است، این پرسش اساسی مطرح می شود که کارکرد واقعی این تحریم ها چیست؟ حتی اگر تحریم ها نتوانند رفتار دولت ها را تغییر دهند، برخی معتقدند این ابزار می تواند برای جداسازی اجباری اقتصاد آمریکا از چین، که همچنان بخش بزرگی از نفت و سایر محصولات انرژی ایالات متحده را وارد می کند، مورد استفاده قرار گیرد.

با این حال، حتی در این عرصه نیز تحریم ها با مخاطرات جدی همراه هستند. اگرچه تحریم های آمریکا آسیب هایی به بازار نفت ایران و روسیه وارد کرده اند، اما بازار جهانی نفت همچنان از پویایی و سیالیت بالایی برخوردار است و هرگونه اختلالی، بلافاصله بر قیمت ها و تمامی مصرف کنندگان عمده تأثیر خواهد گذاشت. در شرایطی که آمریکا و متحدانش، روسیه و ایران را به سمت چین سوق داده اند، مهار کشوری مانند چین که اکنون بزرگ ترین واردکننده انرژی در جهان است و بخش عظیمی از تقاضای جهانی نفت را به خود اختصاص داده، بسیار دشوار و پیچیده خواهد بود.

تلاش برای جداسازی اقتصادی از چین از مسیر تحریم ها، مستلزم آن است که واشنگتن شرکت های آمریکایی و اروپایی فعال در تجارت با چین را به تحریم های ثانویه تهدید کند. در چنین سناریویی، شرکت های انرژی آمریکایی که هر سال میلیاردها دلار گاز طبیعی، نفت خام و محصولاتی همچون اتان به چین صادر می کنند، ناگهان بازار بزرگ ترین مصرف کننده انرژی جهان را از دست خواهند داد.

اگرچه چنین اقدامی برای چین هزینه ساز و دردناک خواهد بود، اما تبعات آن برای تولیدکنندگان آمریکایی می تواند فاجعه بار باشد؛ چرا که مازاد عرضه نفت در بازار داخلی آمریکا، این کشور را با کاهش شدید قیمت ها و رکود در بخش شرکت های انرژی مواجه خواهد کرد؛ آن هم در شرایطی که این شرکت ها همین حالا نیز تحت فشار قیمت های پایین قرار دارند.

در چنین شرایطی، به جای تشدید تحریم ها، واشنگتن باید بار دیگر کارآمدی تحریم های نفتی را مورد بازنگری قرار دهد یا حتی جسورانه تر، به کلی از این سیاست دست بکشد. درباره ایران، ایالات متحده می تواند وعده لغو تحریم ها را به عنوان اهرمی برای بازگرداندن تهران به پای میز مذاکره هسته ای مورد استفاده قرار دهد؛ چرا که واقعیت این است که توانایی عملی آمریکا برای جلوگیری از صادرات نفت ایران جز از طریق اقدامات نظامی بسیار محدود است. در خصوص روسیه نیز، آمریکا باید رویکرد خود را تغییر داده و بر گزینه های جایگزین از جمله تقویت حمایت از اوکراین و هدف قرار دادن صادرات تسلیحات روسیه تمرکز کند.

تحریم های نفتی می توانند همچنان ادامه پیدا کنند، اما این تصور که چنین ابزارهایی قادر خواهند بود رفتار ایران یا روسیه را به شکل معناداری تغییر دهند، توهمی است که باید کنار گذاشته شود. در عین حال، واشنگتن و متحدانش باید این واقعیت جدید را بپذیرند: تحریم ها ساختار بازار جهانی نفت را دگرگون کرده و ایران و روسیه را بیش از پیش به چین نزدیک ساخته اند؛ اکنون، جریان انرژی جهانی به جای منطق تجاری، بر پایه معادلات ژئوپلیتیکی به دو بلوک مجزا تقسیم شده است.