تهران، با جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر، اکنون در لبه پرتگاه آبی قرار دارد؛ آن هم در شرایطی که درصد قابل توجهی از آب مصرفی شهر از منابع زیرزمینی برداشت می شود. سفره هایی که طی سال ها، بی وقفه و فراتر از ظرفیت تجدیدشان تخلیه شده اند.

به گزارش فرهیختگان، ساکنان استان های تهران و البرز در روزهای اخیر با قطعی های گسترده، کاهش محسوس فشار و اختلال در دسترسی به آب مواجه شده اند. این اتفاق، برخلاف آنچه ممکن است تصور شود، حادثه ای گذرا یا موقتی نیست. پشت این اختلالات، شبکه ای از بحران های به هم پیوسته قرار دارد که حاصل دهه ها سوء مدیریت، برداشت بی رویه، توسعه بدون ملاحظه و چشم پوشی از محدودیت های زیست محیطی است.

بر اساس اعلام نهادهای رسمی، کاهش بارش های تهران در سال آبی جاری، بی سابقه ترین وضعیت در 60 سال اخیر را رقم زده است. سدهای تأمین کننده آب تهران که زمانی پشتوانه آرامش روانی شهروندان بودند، اکنون در پایین ترین تراز ذخیره خود در یک قرن اخیر قرار دارند. اما آیا ما صرفاً با یک تابستان خشک دیگر طرف هستیم؟ پاسخ بسیاری از کارشناسان منفی است.

تهران، با جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر، اکنون در لبه پرتگاه آبی قرار دارد؛ آن هم در شرایطی که درصد قابل توجهی از آب مصرفی شهر از منابع زیرزمینی برداشت می شود. سفره هایی که طی سال ها، بی وقفه و فراتر از ظرفیت تجدیدشان تخلیه شده اند. زمینِ زیر پای تهران، به ویژه در جنوب غربی، از این فشار در حال فروریختن است؛ نرخ فرونشستی که به بیش از 35 سانتی متر در برخی نقاط رسیده، سندی زنده از مرگی تدریجی در اعماق خاک است.

در سطح رسمی، توصیه به کاهش مصرف و صرفه جویی 20 درصدی مطرح شده است. اما پرسش اساسی این است: آیا صرفِ توصیه، بدون راهبردهای الزام آور، اطلاع رسانی گسترده، فرهنگ سازی و بازتعریف اولویت ها، می تواند دردی را درمان کند؟ تجربه کشورهایی که به آستانه روز صفر نزدیک شده اند، نشان می دهد که تنها واکنش های فوری، سخت گیرانه و هماهنگ میان دولت و مردم، می تواند از فروپاشی کامل منابع جلوگیری کند.

واقعیت این است که آبرسانی در تهران، علاوه بر بحران تأمین، دچار بحران اتلاف نیز است. بنا بر آمارهای موجود، حدود 22 درصد از آب توزیعی در تهران از طریق نشتی، ترکیدگی و فرسودگی شبکه ها از بین می رود. در چنین شرایطی، این حجم اتلاف شده دقیقاً همان مقداری است که مسئولان از مردم انتظار صرفه جویی دارند. با این تفاوت که مردم با کمپین های تلویزیونی مخاطب قرار می گیرند، اما لوله های پوسیده همچنان بی صدا نشت می کنند.

هم زمان، مسئله برداشت های غیرمجاز از چاه های زیرزمینی و فقدان نظارت مؤثر بر حفر و بهره برداری از منابع آبی پنهان، وضعیت را پیچیده تر کرده است. البته آمار دقیقی از چاه های غیرقانونی در تهران در دسترس نیست و مسئولان ذی ربط نیز تا به حال به صورت شفاف به این مسئله نپرداخته اند، اما به گفته کارشناسان، هزاران چاه غیرقانونی که خارج از شبکه مدیریت رسمی کار می کنند، تنها آب را نمی بلعند؛ بلکه نظم و کنترل سیستم را نیز مختل می کنند. تا زمانی که این چاه ها فعال اند، هر راهکاری برای مدیریت بحران، مثل دوختن لباس نو بر تن کهنه خواهد بود.

از سوی دیگر، ضعف در اولویت بندی تخصیص منابع نیز به بحران دامن زده است. وقتی فضای سبز با آب شرب آبیاری می شود، یا صنایع کم بازده منابع حیاتی را بلع می کنند، باید پرسید: آیا سیاست گذاری فعلی واقعاً به نجات پایتخت از روز صفر فکر کرده است؟ چرا هنوز خبری از سهمیه بندی منطقی، برنامه نوبت بندی هدفمند یا اطلاع رسانی منسجم در سطح شهر نیست؟ چرا المان های بصری بحران، همان طور که برای مناسبت های مذهبی یا فرهنگی در سطح شهر تهران نصب می شوند، برای نجات آب به کار گرفته نمی شوند؟

تهران، پایتخت ایران، این روزها با دو چهره زیست می کند: چهره ای آرام و معمولی در سطح، و چهره ای پرمخاطره در لایه های زیرین. آنچه امروز فقط افت فشار آب می نامیم، فردا می تواند قطع کامل ، سهمیه بندی اضطراری و در نهایت، نخستین تجربه عملی ایران از روز صفر آب باشد.

در همین راستا و در جست وجوی پاسخ به پرسش محوری آیا می توان از این نقطه بازگشت؟ و اگر بله، چگونه و با چه اقداماتی؟ محمدابراهیم رییسی، کارشناس حوزه آب و پژوهشگر اقتصاد آب، مهدی اسماعیلی، کارشناس آب و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و علی مریدی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، به تشریح این پاسخ و موضوع پرداختند.

محمدابراهیم رییسی، کارشناس حوزه آب و پژوهشگر اقتصاد آب با اشاره به اینکه مخالف این دیدگاه است که به وضعیت روز صفر آبی رسیده ایم، اظهار داشت: ما لااقل امسال به روز صفر نمی رسیم؛ چراکه منابع متعددی برای تأمین آب داریم. درست است که سهم منابع سطحی کاهش یافته و اکنون حدود 30 درصد شده، اما جای آن را برداشت از منابع زیرزمینی گرفته است. البته باید در نظر داشت که این وضعیت شاید در کوتاه مدت پاسخگو باشد، اما در بلندمدت، چاره ساز نخواهد بود.

او افزود: تمرکز صرف بر مدیریت عرضه، بدون در نظر گرفتن توان واقعی تولید آب، موجب شده تا شهر تهران در یک چرخه ناپایدار قرار گیرد. هیچ گاه برنامه ریزی ها مبتنی بر توان تولید آب نبوده است؛ بلکه صرفاً سعی شده با رشد جمعیت، عرضه نیز افزایش یابد.

در حال حاضر، مجموع منابع آبی تهران حدود یک میلیارد و 800 میلیون مترمکعب برآورد می شود؛ در حالی که مصرف فعلی شهر حدود یک میلیارد و 200 میلیون مترمکعب است. اگر شرایط طبیعی باشد، این مقدار قابل تأمین است. اما با پیش بینی جمعیت 19 میلیونی تهران در سال 1425، قطعاً با کمبود مواجه خواهیم شد.

رییسی با بیان اینکه راه حل صرفاً در افزایش تأمین آب خلاصه نمی شود، گفت: باید به مدیریت تقاضا هم توجه کنیم. متوسط مصرف روزانه هر شهروند تهرانی حدود 230 لیتر است؛ رقمی بالاتر از نرم جهانی.

او ادامه داد: در عین حال، بخشی از بحران آب تهران ناشی از زیرساخت های فرسوده و مدیریت ناکارآمد است. حدود 22 درصد آب تهران از طریق نشتی هدر می رود؛ اگر فقط 11 درصد آن مربوط به فرسودگی باشد، یعنی سالانه 120 میلیون مترمکعب آب (معادل حجم سد کرج) از بین می رود. این همان 20 درصدی است که از مردم انتظار صرفه جویی داریم؛ در حالی که با اصلاح زیرساخت ها می توان همان میزان را نجات داد.

وی با تأکید بر اینکه مشارکت مستقیم مردم اجتناب ناپذیر است، گفت: آنچه دولت باید در کوتاه مدت انجام دهد، آگاهی رسانی مؤثر است. اکنون در تهران، برخلاف آنچه در خصوص طرح روز صفر گفته می شود، المان های شهری مرتبط با هشدارهای بحران آب به چشم نمی خورد.

او افزود: همان طور که برای مناسبت های فرهنگی، نمادهای متعددی در شهر دیده می شود، بحران آب نیز باید با المان های بصری و اطلاع رسانی جدی در فضای عمومی همراه شود. باید این را در نظر گرفت که شاید مردم تلویزیون نبینند یا در فضای مجازی فعال نباشند، اما وقتی در شهر تردد می کنند، باید بفهمند که وضعیت آب بحرانی است.

این کارشناس حوزه آب با تأکید بر اینکه تنها راه حل ما در کوتاه مدت، مدیریت مصرف است، گفت: این امر باید با تکنولوژی های کاهش مصرف، فرهنگ سازی عمومی و تغییر رفتار مصرفی مردم همراه باشد. دولت هم باید به جای تأکید صرف بر عرضه، مدیریت منابع موجود را در اولویت قرار دهد.

وی درباره طرح انتقال آب از سد لار تصریح کرد: تهران رودخانه ندارد و هم اکنون از طریق سدهای طالقان و منابع شمالی و غربی تأمین می شود. تونل انتقال از سد لار قابل اجراست، اما با مشکل تأمین اعتبار و زمان بر بودن مواجه است. تا دو یا سه هفته آینده هم به نتیجه نمی رسد. اما با فرهنگ سازی، ارتقای سواد آبی مردم و مسئولیت پذیری جدی مسئولان، می توان این بحران را کنترل کرد.

رییسی در پاسخ به سؤالی درباره چاه های تهران تصریح کرد: در حال حاضر، 70 درصد آب مصرفی تهران از منابع آب زیرزمینی تأمین می شود؛ منابعی که از آب خوان فرسوده و ضعیف تهران برداشت می شوند. این روند ناپایدار به طور مستقیم به فرونشست زمین منجر شده است. در جنوب غربی تهران، حدود 36 سانتی متر نشست زمین ثبت شده که ناشی از همین برداشت های بی رویه است. با تداوم این روند، پیش بینی می شود میزان فرونشست افزایش یابد.

وی با اشاره به اینکه در فضای عمومی دیدگاهی رایج وجود دارد مبنی بر اینکه مصرف خانگی سهم اندکی در بحران آب دارد و مسئولیت اصلی بر عهده بخش کشاورزی است، گفت: این نگاه در سطح ملی تا حدودی صحیح است، چرا که آمارها سهم بالای مصرف کشاورزی را تأیید می کنند. با این حال، شرایط تهران متفاوت است و نباید با همان معیار ملی به آن نگاه کرد.

او ادامه داد: در تهران، حدود 50 درصد از آب مصرفی از منابع آب شرب تأمین می شود. این تصور که چون این مقدار آب مصرف خانگی است، نباید نسبت به مصرف آن حساس بود، اشتباه است. اتفاقاً باید با دقت بیشتری به مصرف این نوع منابع نگاه کرد؛ چرا که هزینه تأمین و تصفیه آن بالاست و پایداری آن نیز پایین تر از منابع معمولی است.

این متخصص حوزه آب بر لزوم نگاه منطقه ای و بومی به مسئله تأکید کرد: اگر در سطح کلان نیز در نظر بگیریم، ایران کشوری با تنوع اقلیمی بالاست. در گیلان، منابع آبی فراوان است، اما در بلوچستان با کم آبی شدید مواجهیم. برخلاف برق، آب را نمی توان به راحتی از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل کرد. بنابراین، هر منطقه باید بر اساس شرایط خاص خود مدیریت شود.

او افزود: رویکردهای کلی و یکسان به مسئله آب، نه تنها مفید نیستند، بلکه می توانند گمراه کننده نیز باشند. آنچه نیاز داریم، سیاست گذاری مبتنی بر داده های بومی و شرایط محلی است؛ نه نسخه پیچی واحد برای سراسر کشور.

مهدی اسماعیلی، کارشناس آب و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران درباره تأثیر حفر چاه های غیرمجاز صحبت می کند. وی با توضیح اینکه با دو دسته چاه آب روبه رو هستیم، گفت: دسته اول، چاه های آبی هستند که به صورت مجاز احداث شده اند و در فرایند بهره برداری از آن ها بعضاً کنترل های هوشمند وجود دارد. میزان برداشت آب از این چاه ها مشخص است، مکانشان مشخص است، نوع کاربری آبی که از این چاه ها استحصال می شود نیز مشخص است و به نوعی می توان گفت نظارت بر این تعداد چاه های مجاز به راحتی توسط حاکمیت، حکم ها و به نوعی وزارت نیرو که متولی این امور است، امکان پذیر می باشد.

وی ادامه داد: در نقطه مقابل، ما با تعداد معناداری از چاه ها روبه رو هستیم که به صورت غیرمجاز حفر شده اند. این چاه های غیرمجاز مصارف مختلفی دارند؛ مانند مصارف صنعتی، کشاورزی، تفریحی و به نوعی می توان گفت حتی بعضاً مصارف خدماتی. از این چاه ها تعداد دقیقی در دسترس نیست و درواقع می توان گفت هر داده ای که وجود دارد، تخمینی از این تعداد چاه هاست.

بهترین نهادی که می تواند داده های دقیق و مستند در خصوص تعداد حلقه چاه های مجاز در استان تهران ارائه دهد، معاونت حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای استان تهران است که می تواند داده های خوبی ارائه کند. بر اساس داده هایی که در اخبار و گزارش های این مجموعه ها منتشر شده، فقط در سال 1402 بالغ بر 2400 حلقه چاه غیرمجاز در تهران شناسایی و مسدود شده است. یا مثلاً در نیمه اول سال 1403، نزدیک به 1100 حلقه چاه غیرمجاز شناسایی و مسدود شده اند. منتهای مراتب، اعداد و ارقامی که از تعداد چاه های غیرمجاز در استان تهران منتشر می شود، به صورت تخمینی بالغ بر 30 هزار حلقه چاه غیرمجاز است.

این کارشناس آب افزود: ما می دانیم استان تهران استانی است که در برخی نواحی آن مناطق ییلاقی وجود دارد؛ مانند مناطق شهریار، دماوند، فیروزکوه و… ویلاها و باغچه های مختلفی در این مناطق ساخته و احداث شده اند که بسیاری از آن ها ممکن است برای تأمین آب مورد نیاز خود اقدام به حفر چاه کرده باشند. همچنین در بسیاری از نقاط و نواحی پیرامون شهر تهران، شاهد فعالیت های کشاورزی هستیم که عمدتاً رویکردشان تولید محصولات صیفی است. این ها نیز ممکن است برای آبیاری محصولات خود، از طریق حفر چاه، آب مورد نیازشان را تأمین کنند.

وی ادامه داد: در همین استان تهران ما نواحی صنعتی مختلفی داریم؛ کارخانه های صنعتی مختلفی داریم و همچنین شهرک های صنعتی ای وجود دارد که این ها هم بعضاً برای تأمین آب مورد نیازشان، شاید اقدام به حفر چاه کرده باشند. حالا این اقدام، در یک سری از موارد شامل نظارت چاه های مجاز شده و در خیلی از مواقع هم ممکن است هیچ نظارتی وجود نداشته باشد؛ چون در حریمی که یک کارخانه قرار دارد، کسی به جز مدیران آن کارخانه، کارگران آن کارخانه و خود مجموعه کارخانه، اطلاعی از وجود یاعدم وجود چاه غیرمجاز ندارد. یا مثلاً در یک ویلا، کسی به جز مالک ویلا و بهره بردار ویلا اطلاعی از این ندارد که آیا چاه غیرمجاز در آن ویلا حفر شده یا نشده و اینکه آیا در حال بهره برداری هست یا نه.

اسماعیلی عنوان کرد: این ها در واقع چالش هایی است که ما با آن ها روبه رو هستیم؛ چون چیزی تحت عنوان پلیس آب به آن معنی عملیاتی شکل نگرفته و در خصوص مسئولیت پذیری اجتماعی شهروندان هم به نوعی می توان گفت آن فرهنگ سازی ای که بتواند شهروندان را در قبال یکدیگر و در قبال آیندگان مسئول کند، به خوبی شکل نگرفته و پدید نیامده است. این موضوع باعث می شود که نه ما قدرت کامل و امکان کافی برای شناسایی چاه های غیرمجاز داشته باشیم و نه آن فرهنگ و رویکرد در مردم نهادینه شده باشد که اقدام به حفر چاه های غیرمجازِ جدید نکنند و یا اگر چاه غیرمجازی دارند، اقدام به برداشت از آن نکنند.

اسماعیلی در پاسخ به این سؤال که چه شد ما به اینجا رسیدیم؟ گفت: رسیدن به این نقطه ای که ما در آن قرار داریم، فرایندی بوده که در طول چندین دهه گذشته و از پیش از انقلاب آغاز شده است. نمی توانیم بگوییم اقداماتی که پس از انقلاب رخ داده یا از قبل از انقلاب، به تنهایی علت بوده اند. درواقع، رویکردهای مختلفی که در دوره های مختلف اتخاذ شد، منجر به این شد که برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی رقم بخورد. یکی از این عوامل، گسترش فعالیت های کشاورزی و صنعتی، بدون آمایش سرزمینی و بدون مطالعات آینده نگرانه برای تأمین آب مورد نیاز آن ها بوده که باعث شد در نواحی مختلف شاهد گسترش و شکل گیری این فعالیت ها باشیم.

وی افزود: به مرور این گسترش ها، هم منجر به حفر چاه های مجاز بیشتر شد و هم منجر به حفر چاه های غیرمجاز بیشتر که این موضوع فشار مضاعفی را به منابع آبی کشور ما وارد کرد. از طرف دیگر، کشور ما کشوری است که در اقلیم گرم و نیمه خشک قرار دارد. در طول تاریخ نیز همین گونه بوده و دوره های خشکسالی طولانی مدت و با شدت زیاد در چند دهه گذشته -به ویژه بعد از انقلاب- گریبان گیر کشور ما شده است.

وقوع این دوره های خشکسالی در نواحی مختلف کشور، منجر به این شد که یک اثر هم افزا، در کنار آن برداشت بی رویه از منابع آبی، شکل بگیرد و کشور در حوزه تنش آبی، وضعیت بسیار نامطلوبی پیدا کند. این کارشناس آب ادامه داد: نتایج اضافه برداشت از یک سو و از سوی دیگر وقوع دوره های خشکسالی که منجر به کاهش نزولات جوی شد، فرونشست زمین را برای ما در دشت های مختلف ازجمله در استان تهران، دشت قزوین، دشت همدان و نواحی دیگری از کشور مانند اصفهان و غیره پدیدار ساخت.

از طرف دیگر، سطح آب زیرزمینی ما نیز سالانه چندین متر شروع به پایین تر رفتن کرد و این پدیده ای که امروز با آن روبه رو هستیم را رقم زد. در خصوص استان تهران، منابع مورد نیاز، هم از منابع ذخیره شده در پشت سدهایی مثل لتیان، کرج، ماملو، طالقان و… تأمین می شود و هم از طریق منابع آب زیرزمینی؛ یعنی چاه هایی که حفر شده اند. منت ها این اتفاقی که در حال وقوع است-یعنی اضافه برداشت و وقوع دوره های خشکسالی- باعث شده این منابع آبی در دسترس نیز با کاهش ذخیره روبه رو شوند و به نوعی می توان گفت نتوانند نیاز فعلی را پاسخ دهند.

اسماعیلی تصریح کرد: باید به این نکته هم توجه کرد که در طول همین چند دهه که هم شاهد اضافه برداشت از منابع آب بودیم و هم شاهد وقوع دوره های خشکسالی، بارگذاری جمعیتی فراتر از ظرفیت استان تهران نیز- به ویژه در کلان شهر تهران و حالا کلان شهر کرج- منجر به این شد که فشار مضاعفی برای تأمین آب به منابع محدود این استان وارد شود و این چالش امروز را به وجود آورد. چاه های غیرمجاز هم هستند که هم در نواحی کشاورزی شاهد حفر آن ها هستیم، هم در نواحی صنعتی و هم در نواحی ییلاقی و ویلایی که در استان تهران واقع شده اند. این ها نکاتی هستند که وجود دارند و به نوعی می توان گفت چالش آب این استان را شکل داده اند.

وی درباره فرهنگ سازی در رابطه با شناسایی و معرفی چاه های غیرمجاز گفت: برای شناسایی چاه های غیرمجاز و همچنین برای فرهنگ سازی مناسب، دستگاه ها و وزارتخانه های مختلف باید با یکدیگر همکاری گسترده ای داشته باشند تا بتوانند یک طرح ملی در قالب پلیس آب را تشکیل دهند؛ طرحی که مبتنی باشد بر رویکردهای هوشمند و آمایش شده و بر اساس داده های قابل پردازش.

به عنوان مثال، در صنایع مشخص است که برای تولید هر واحد کالای صنعتی یا ارائه هر واحد از خدمات، یک سرانه آبی به طور میانگین در نظر گرفته می شود. می توان محاسباتی انجام داد تا مشخص شود آن واحد صنعتی چه میزان کالا تولید می کند یا آن واحد خدماتی چه میزان خدمات ارائه می دهد و اینکه آیا میزان آبی که باید برای تولید کالا یا ارائه خدمات مصرف کند با آبی که به طور مجاز و اعلام شده برداشت می کند از مبادی مشخص، همخوانی دارد یا ندارد.

اسماعیلی توضیح داد: در خصوص محصولات کشاورزی نیز به همین ترتیب است. در اراضی زراعی یا باغات، با توجه به حجم تولید می توان برآورد کرد آیا آبی که مورد استفاده قرار می گیرد، بیش از آبی است که کشاورز به طور مجاز می تواند برداشت کند یا خیر. درواقع، این اقدامات می توانند مبتنی بر داده و رویکردهای هوشمند، جامع و یکپارچه، کمک کنند به شناسایی هرچه بیشتر چاه های غیرمجاز. از طرف دیگر، فرهنگ سازی در مردم، اطلاع رسانی به جامعه و تبیین اینکه واقعاً با یک بحران جدی مواجهیم، می تواند کمک کند که مردم کمتر اقدام به حفر چاه های غیرمجاز کنند و به فرایند شناسایی این چاه ها یاری رساند.

وی معتقد است: باید این موضوع به یک دغدغه ملی تبدیل شود و در ذهن مردم همان طور جا بگیرد که طی جنگ 12 روزه اخیر، هر مورد مشکوکی که احتمال آسیب رساندن به امنیت ملی یا به سلامت و جان شهروندان را داشت، بلافاصله توسط مردم هوشیارانه شناسایی و اطلاع رسانی می شد. در مورد آب و چاه های غیرمجاز نیز باید همین رویکرد و ذهنیت در جامعه شکل بگیرد؛ چراکه هر حلقه چاه غیرمجاز آب، یک عامل تهدیدکننده برای امنیت ملی و سلامت هم وطنان است؛ هم در کوتاه مدت و هم در بلندمدت.

بنابراین، این مسئله باید به عنوان یک مخاطره جدی شناخته شود و مردم نیز باید در فرایند شناسایی آن مشارکت کنند. چون لزوماً همه دستگاه های دولتی این امکان را ندارند که به صورت مویرگی در سراسر کشور عمل کنند و چاه های غیرمجاز را شناسایی کنند؛ بلکه کمک مردم، گزارش های مردمی و مسئولیت پذیری آن ها در این زمینه می تواند یک گام مثبت و مؤثر باشد.

علی مریدی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس حوزه آب در خصوص وضعیت مصرف آب در زمین های کشاورزی گفت: تقریباً 85 تا 87 درصد مصرف آب کشورمان در کشاورزی است به جز یک سری جاهای محدود مثل استان تهران، اصفهان و تا حدی مشهد. همیشه وقتی در مورد کشاورزی صحبت می کردیم، ما را در دوگانه امنیت غذایی قرار می دادند؛ یعنی جهاد کشاورزی و حالا مسئولان حوزه کشاورزی، بحثشان این بوده که امنیت غذایی را چطور تأمین کنیم. در بررسی ای که ما انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم که 50 درصد تولیدات ما در حوزه باقی زراعی اصلاً ربطی به امنیت غذایی ندارد.

او در ادامه افزود: ما داریم یک سری محصولاتی کشت می کنیم که هیچ ربطی به بحث امنیت غذایی ندارند که اسامی شان در پژوهش ها قرار دارد، این پژوهش ها تغییرات سطحی کشتشان هست و تناژشان که از آمارنامه خود جهاد کشاورزی درآمده. پس اولین چیزی که باید مطرح شود این است که چرا در کشور هیچ نظارتی روی الگوی کشت و بحث مصرف آب انجام نمی دهیم.

یکی از چیزهایی که ما را به این روز صفر آبی رسانده، مسئله عدم نظارت است؛ یعنی در حوزه مصرف، در حوزه الگوی کشت، هیچ نظارتی وجود ندارد. هر کسی هر چیزی می خواهد می کارد، با هر آبی، چه مجاز چه غیرمجاز و باعث شده ما به این روز بیفتیم. مریدی در خصوص ضرورت نظارت روی الگوی کشت و مصرف آب گفت: یکی از مهم ترین بحث های ما این است که نظارت روی الگوی کشت و مصرف آب باید به صورت جدی صورت گیرد و کنترل های لازم روی آن انجام شود که از قدیم هم ما قانون آن را داشتیم.

از دهه 70 ما یک قانونی داریم تحت عنوان تحویل حجمی آب. متأسفانه در کشور به درستی پیاده سازی نشد که ما یک آب مشخص مطابق با تخفیف هایی که دادیم در اختیار کشاورزها قرار دهیم که آن ها موظف باشند محصولاتی تولید کنند که در خدمت امنیت غذایی ما باشد یا مطابق با سیاست های جهاد کشاورزی کشت کنند، این موضوع اول است. موضوع دوم در خصوص آب های زیرزمینی است که یک موضوع بسیار بسیار مهمی است. در فلات مرکزی یکی از منابع آبی که در مواقع خشک سالی به داد ما می رسد، آب های زیرزمینی است.

مریدی در خصوص علت شدت و گستره خشک سالی و کم آبی در 10 سال اخیر معتقد است: دو دلیل در این زمینه وجود دارد، ابتدا این جمعیت بی رویه است که دارد به سمت شهرهای بزرگ می آید، دومین دلیل این است که از آب های زیرزمینی استفاده بی رویه و نادرست داریم. آب های زیرزمینی دیگر رمق سابق را ندارد. آب های زیرزمینی در خیلی از کشورهای دنیا ذخیره استراتژیک است؛ اصلاً بر اساس این نگرش خیلی کشورها در دنیا معتقدند که اگر خشک سالی شد مثل چنین روزهایی ما بتوانیم در واقع از چاه ها بهره برداری و از آن استفاده کنیم و بتوانیم در واقع جایگزین آب سطحی که به دلیل خشک سالی کم شده را با آب های زیرزمینی جایگزین کنیم.

مریدی در خصوص آب های زیرزمینی مان معتقد است: بعضی از آب های زیرزمینی مان هم آلوده است، متأسفانه دیگر رمق سابق را ندارد که بخواهد در خدمت تأمین این کمبودها و نیازها قرار گیرد. در تهران مجموعه ای از عوامل دست به دست هم داده اند که ما به این روز افتادیم. اولین عامل اقلیم خشک سالی است که کاری نمی توان برایش کرد.

این موضوع در 2500 سال پیش تا حالا بوده است. در واقع ایران یک کشور گرم و خشک است. این طبیعت ایران است و این موضوع را کاری نمی شود کرد. ما باید با این شرایط سازگار شویم و برای آن برنامه داشته باشیم. یکی از اشتباهات ما این بوده است که برنامه سازگاری با کم آبی که تدوین شد متأسفانه چهار پنج سال است که رها شده و در واقع کسی پیگیر آن نیست، کسی دنبال پیاده سازی اش نیست. برای برنامه هایی که می نویسیم یا کارهایی که انجام می دهیم درعوض هیچ کاری برای پیاده سازی آن انجام نمی دهیم.

مریدی در خصوص اقلیم ایران و وضعیت آبی در ایران افزود: اقلیم ایران چندین هزار سال خشک بوده و نکته مهم این است ما خودمان را با آن سازگار کنیم. اولین بحث این است که ما منابع استراتژیکمان را نگه داریم. ما اگر می خواهیم در تهران به صورت مجدد دچار مشکل نشویم، در مشهد دچار مشکل نشویم، در اصفهان دچار مشکل نشویم، اولین کاری که باید کنیم این است که آب زیرزمینی مناطق مختلف را حفظ کنیم. این افت های شدیدی که ما در تهران داریم، در اصفهان به شکل خیلی وحشتناک داریم و… سال به سال که جلو برویم این آب زیرزمینی بی رمق تر خواهد شد، بی شک خشک سالی بعدی شرایط خیلی بدتر از حالاست. شرایط در حال حاضر، اینگونه است که منبع آب جایگزین نداریم تا بخواهیم تأمینش کنیم.

او در ادامه بیان داشت: این یک بحث مهم است که باید مد نظرمان باشد. باید ذخایر استراتژیک را حفظ کنیم و پایدار نگه داریم که یکی از راهکارهای آن برنامه های سازگاری با کم آبی است که محوریت آن برنامه نیز بحث های تعدیل و حجمی و رعایت الگوی کشت و بحث هایی از این قبیل بوده است. البته در رابطه با تهران نیز بحث های دیگری نیز وجود دارد که یک سر آن بحث های سازه ای و نگهداری شبکه است که خود آن تأثیرگذار است.

در تهران بخشی که شبکه فرسوده دارد، نشت بالایی دارد و مناطقی از تهران، شاید آب داشته باشیم ولی به دلیل اینکه نشت شبکه را کاهش دهند، فشار آب را در شبکه پایین می آورند. همین باعث می شود در برخی طبقات آب نرسد. یعنی بعضی نقاط که کمبود طولانی آب داریم، دلیلش نبود فیزیکی آب نیست، دلیلش این است که به اندازه ای فشار پایین آمده که آب به طبقات بالا نمی رسد. یا به آن خانه هایی که ارتفاعشان نسبت به مخازن بالاتر است، آب نمی رسد.

او در خصوص نحوه مدیریت مصرف گفت: یکی دیگر از بحث های مهمی که در واقع مطرح بوده این نکته است که ما در حوزه مدیریت مصرف تقریباً هیچ کاری نکردیم. همان الگویی که در حوزه شهری نقد می کنیم مثلاً کولر آبی آب زیاد مصرف می کند اما برای اینکه کولر آبی، کم مصرف بسازیم چه کار کردیم؟! شاید افرادی بگویند این مدل کولر را ساختیم ولی اینکه تشویق یا مشوق هایی گذاشته باشیم مردم بروند و آن ها را نصب کنند. متأسفانه برنامه ای نیز برای همین خشک سالی نیز وجود ندارد. مدام گفته می شود مردم 30 درصد صرفه جویی کنید. اما چگونه این کار را انجام بدهند؟ با چه روشی؟ چه کار باید بکنند؟ جزییاتش شرح داده نشده است. این اتفاق باید به مرور می افتاد که در این حوزه دچار مشکل نشویم.

مریدی در خصوص تعارض منافع در این زمینه معتقد است: موضوع آخر تعارض منافع است. یک منفعت جدی وزارت نیرو و شرکت های تابع آن با حوزه مصرف آب دارند. شرکت های آب و فاضلاب اسمشان مشخص است، شرکت هستند. شرکت ها باید درآمد و هزینشان توجیه داشته باشد. این ها نفعشان در این است که مصرف کننده ها آب بیشتری مصرف کنند که جریمه شان کنند و درآمد بیشتری داشته باشند. یعنی اگر من و شما در مصرف آب صرفه جویی کنیم و همگی در حوزه ترازوی خوش مصرف قرار بگیریم عملاً شرکت ها ورشکست می شوند. کما اینکه مثلاً شرکت های آب روستایی ما ورشکست شده اند. یا شرکت های شهرهای کوچک که معمولاً مردم بیشتر مصرف آب را رعایت می کنند باعث شده این شرکت ها ضررده شده اند. ولی برعکس آن در شهر تهران، مشهد، اصفهان به دلیل اینکه جرایم خوبی برای افراد می آید جزء شرکت های سودده محسوب می شوند. این نکته مهمی است.

مریدی در ادامه افزود: ما در حوزه بهره برداری از منابع آب دچار یک تعارض منافع هستیم. نکته آخرم در خصوص تعرفه در حوزه آب است. حوزه یارانه آب است که این موضوع مهمی است. حالا شاید به مذاق مردم خوش نیاید که حرف از گرانی آب و برق زده شود. وقتی آب ارزان باشد عملاً برای من و شما صرف نمی کند که برویم هزینه کنیم یه کولر گران تر که آب کمتری مصرف می کند، نصب کنیم.

مریدی در خصوص راهکار نصب شیرهای فشار معتقد است: نصب شیرهای فشار البته راهکار آخر است. یعنی با آموزش و ظرفیت سازی و بحث های مشابه یا ایجاد امکانات می توانیم این خلأ تعرفه را حل کنیم ما جرایممان بازدارنده نیست یعنی آنقدر جرایممان سنگین نیست که طرف آب شرب را در استخر نریزد. حدود 80 درصد مردم ما آب را خوب مصرف می کنند هم در تهران و هم در شهرهای مختلف در قالب همان الگوی مصرف معمولی که به اقلیم و فرهنگ ما می خورد مصرف می کنند.

ولی حدود 20 درصد افرادی را داریم که بد مصرف می کنند. ما تعرفه ها را پلکانی کردیم ولی جرایمشان و افزایش قیمت های آن جوری نیست که بازدارنده باشد. یعنی به نحوی است که برای افراد می صرفد که این آب تصفیه شده را داخل استخرشان بریزند. تعرفه پلکانی بودن یک بخشش جریمه های آن است که متأسفانه بازدارنده نیست. به همین دلیل می بینیم که درست رعایت نمی شود.

مریدی همچنین گفت: نکته دیگر این است که شما در تعرفه های پایین آن جایی که پلکان های پایین قرار دارند و عمده مردم را در بر می گیرد. تا زمانی که ضوابط و استانداردها درست نشود حق گران کردن آب وجود ندارد. تا موقعی که لباسشویی استاندارد با قیمت مناسبی تولید نشود یا ظرفشویی استاندارد یا کولر استاندارد که شهروند معمولی بتواند بخرد، دولت حق ندارد این تعرفه ها را در رده های یک و دو افزایش قیمت بدهد. اما در آن پلکان های بالا می تواند افزایش قیمت دهد؛ چراکه در آنجا می رود ذیل مصارف غیرمعمول.