کارگردان سریال که خود را شاگرد بیضایی می داند بخش هایی از صحبت های او در آن شب ها را بازسازی کرده. بیضایی در آن سخنرانی مشهورش در نقد سانسور و در دفاع از آزادی بیان سخن گفته و از آزادگی هنرمند دفاع کرده بود. همانجا گفته بود اجازه بدهید نسبت به واژه و کلامی که ساختار سیاسی و اپوزیسیون و هنرمند و روشنفکر، همزمان آن را به کار می برند، مشکوک باشیم.

به گزارش هم میهن، در سکانسی از سریال، دو شخصیت اصلی به روستایی رفته اند تا برای بچه ها کتاب بخوانند. ماهی سیاه کوچولو ، اثر صمد بهرنگی را می خوانند. کتابی که از آن به عنوان مانیفست غیررسمی چریک های فدایی خلق ایران یاد می شود؛ یکی از تندروترین گروه های چپ گرای تاریخ معاصر ایران. گروهی که اتفاقاً در کنار حزب توده، تفکرش در سرتاسر سریال به مثابه خصم درجه یک آزادی و آبادانی ایران تصویر می شود. اما سازندگان این مجموعه با این تناقضات و معضلات تاریخی-فکری کاری ندارند. آنان آنقدر مشعوف روایت و ساختمان اثر خود هستند که این موارد را صرفاً نق زدن هایی از سر حسادت به حساب خواهند آورد.

آنان آنقدر محظوظ روایت تحریف گون خود از تاریخ معاصر ایران اند، آنقدر مسحور پایان بندی به غایت سانتیمانتال خود شده اند، که مثلاً برایشان مهم نیست عکس کهنسالی و مربوط به سال های حوالی به قتل رسیدن داریوش فروهر را در دست دانشجویان دانشگاه تهران، در تظاهرات سال های منتهی به انقلاب، نگذارند. (درواقع به احتمال بسیار حتی متوجه این نقصان ها هم نشده اند.)

موارد اینچنینی بسیارند اما هدف من در این جا آوردن سیاهه بلندبالای چنین مورادی نیست. همانگونه که در تیتر یادداشت آورده ام، این سریال را بهانه ای قرار داده ام تا نگرانی های این روزها را با شما به اشتراک بگذارم.

آنچه این ماه ها و سال ها بسیاری از روشنفکران مستقل و ترقی خواه را نگران کرده قبضه کردن تخیل سیاسی ما برای ایران آینده توسط جریان هایی است که هدف شان، نه آزادی و توسعه ایران که بازتولید مناسبات الیگارشیک گذشته و اکنون، در آینده است. اینان ابزار رسانه را خوب می شناسند، راه تحمیق را خود بلدند، و از این رو خوب می دانند چگونه در بزنگاه های تاریخی چون اکنون، دقیقاً کجا و به کدامین شیوه مسیر را برای بازتولید ابدی استبداد و خفقان در این کشور هموار کنند.

برای سال ها بسیاری هشدار می دادند که قبضه تخیل سیاسی یک جامعه، مهم ترین ابزار بازتولید مناسبات ارتجاعی است؛ و حال تولیدات به اصطلاح فرهنگی ای که در بالا اشاره ای به آن شد در همین مسیر گام برمی دارند. برخلاف فریادهایی که به ظاهر برای ایران و توسعه ایران می زنند، نه دغدغه ایران و مردم ایران را دارند، نه دغدغه توسعه اش را؛ بلکه هدف صرفاً مهیا کردن بستری است که همان ساختارهای ارتجاعی همیشگی که برای دهه ها بعد از مشروطه ما را از داشتن آزادی و توسعه محروم کرده، این بار در شمایل و قامتی جدید ادامه حیات یابند.

وقتی از قبضه تخیل سیاسی صحبت می کنیم، مرادمان دقیقاً همین است. در بحبوحه انقلاب 57 صداهایی که شنیده می شد صرفاً صدای چپ های تندرو ـ که سریال با تمام توان به دنبال تخطئه آنان است ـ نبود. در عین حال صرفاً هم صدای اسلام گرایانی که دل نگران ازدست رفتن دین و باورهایشان در کوران مدرنیزاسیون افسارگسیخته پهلوی اول و دوم بودند، نبود؛ اینها بلندترین صداها بودند اما همه آنچه می شد شنید، نبودند. در همان زمان صداهایی خفیف، خسته، منتقدِ انقلاب گری و توحش انقلابی هم وجود داشتند که شنیده نشدند.

صداهایی همچون صدای غلامحسین صدیقی، مهشید امیرشاهی، مصطفی رحیمی و امثال آنها. کسانی که مخالف انقلاب در این شکل و شمایل بودند، دغدغه ایران را داشتند و نسبت به عواقب تندروی و بسته شدن فضا هشدار دادند. اما یحیی هایی بودند که در این بیابانِ مخوف و پُر شر و شورِ انقلابیون، فریادشان به جایی نرسید. آنها دقیقاً به ما در مورد بحران تخیل سیاسی مان هشدار می دادند؛ کسانی که راه و منش شان در بزنگاه این روزها می تواند کورسوی امیدی پیش چشمان مان قرار دهد.

اینکه آن زمان چنین صداهایی شنیده نشدند غم انگیز بود اما اینکه هنوز در ایران شنیده نشوند، کابوس وار است. و دلیل اینکه شنیده نمی شوند و گوش شنوایی برایشان نیست، همین دستگاه عریض و طویل تحریف تاریخ است که کمر به نابودی و قبضه تخیل سیاسی ما بسته.

از سازندگان سریال هایی چون تاسیان ، مستندهایی چون مستندهای من وتو و گزارش هایی چون گزارش های ایران اینترنشنال انتظار نمی رود که در پی بارورکردن تخیل سیاسی مان برای ایرانی توسعه یافته و رها در آینده باشند. از ما اما انتظار می رود که نگهبان تخیل سیاسی مان باشیم، که تن به تحریف و فاشیسم ندهیم، هنر و سینمای حقیقی را بشناسیم و به دروغ تمکین نکنیم.

یکی از شخصیت های سریال که بازجوی ساواک است ( سعید با بازی صابر ابر) در جایی می گوید: خدا نکنه چیزی مُد شه... الان پُز روشنفکری، حرف کمونیستی زدنه . جالب این است که این دقیقاً همان کاری است که چنین سریال هایی در پی آنند؛ اینکه خود را دقیقاً کجا و چگونه در منظومه معادلات سیاسی جامعه جای دهند و ببینند دقیقاً چه چیزی مُد شده (روایتی نوستالژیک از عصر پهلوی) تا به واسطه آن، روایت مقبول و ساده ساز خود از تاریخ را به مخاطب حقنه کنند. هدف آنها درواقع چیزی نیست جز تنزل دستگاه فاهمه جامعه در جهت هم سوشدن با مبتذل ترین، کم مایه ترین و پوپولیستی ترین مدل تغییر سیاسی.

کاش سازنده این سریال، کسانی را که آنها را استاد خود می داند، بهتر می شناخت. دایره مینا ی مهرجویی را خوب می دید، گوزن ها ی کیمیایی را، رگبار و غریبه و مه بیضایی را. اگر اینها را خوب دیده بود، می توانست به خوبی دریابد که وظیفه هنر (هنری که شایسته نام هنر باشد) بازتولید استبداد نیست همچنین تن دادن به منطق ساده ساز و تحمیق کننده فاشیسم نیست.

در همان سکانس شب های شعر گوته یکی از جوانان حاضر در جمعیت، ضمن سخنرانی بیضایی به سیاهپوشانی که در انتهای فیلم غریبه و مه می آیند، اشاره می کند. سکانسی پیشگویانه در فیلم بیضایی که چندسال پیش از انقلاب به قدرت رسیدن افراطیون را پیشگویی می کند. ای کاش سازنده تاسیان دست کم آنقدر با خودش صداقت داشت تا اثری نسازد که اینک نه تنها قرار نیست فاشیسم آینده را پیشگویی کند، بلکه منادی و مبلّغ آن می شود.

حدس و گمان اما این است که در اینجا با چیزی فراتر روبه رو هستیم. سازنده در اینجا نگران این نیست که هنرش تحمیق کننده باشد، بلکه اتفاقاً تلاش کرده چیزی جز این نباشد. همگرایی بخشی عظیم از راست اقتصادی در ایران امروز (از هر دو طیف اصولگرا و اصلاح طلب) با آنانی که رویای بازگشت سلطنت را در سر دارند، به روشنی در این سال ها می توان دید. جای قربانی و جلاد را جابه جا کردن، آلترناتیوهای ایران آینده را به دفاع از سرمایه داری رانتی (خواه مذهبی و خواه سکولار) تقلیل دادن، از فرآیندهای فاسد خودمانی سازی به نام خصوصی سازی حقیقی اقتصاد دفاع کردن و الیگارشی مالی را این بار تحت لوای سطنت طلبی عرفی، جایگزین خواست حقیقی جامعه برای دموکراتیزاسیون نشاندن.

بخشی عظیم از تندورهای داخلی در داخل ایران که رانت اقتصادی دارند، ممکن است بر سر برخی جزییات مملکت داری در ایرانِ آینده با سلطنت طلبان اختلاف نظر داشته باشند، اما هر دو جریان حاضرند برای حفظ و بقای نظم (بخوانید بی نظمی ) اقتصاد نئولیبرال امروز ایران (حتی تحت یک حکومت تماماً غیردموکراتیک و سرکوبگر)، سازش کنند. تاسیان ها قرار است ذهن ما را برای تن دادن و پذیرش چنین کابوسی آماده کنند.

نیروی مردم، خواست دیرپای آنان برای رسیدن به آزادی اما، قابل مصادره نیست. من عمیقاً بر این امر باور دارم. ایران و معنای ایرانیت هم قابل مصادره نیست (از آن رو می گویم که این کلیدواژه ای است که این روزها اغلب برای مسکوت گذاشتن گفتمان های مترقی و آوانگارد به کار می رود). چیزی در دلم می گوید که این فریب ، این بار راه به جایی نخواهد برد و مردم ایران در زیر سایه جنگ و فشار خردکننده اقتصادی، راه خود را پیدا خواهند کرد. بعد از قریب 120 سال که از انقلاب مشروطه می گذرد، حقیقتاً مایه تأسف خواهد بود که این بار نیز خواست آزادی و عدالت به مسلخ رود، و همه رنج و تلخی هایی که طی این دهه ها از فاشیسم خارجی و ساختار حاکمیتی متصلب داخلی بر ما جاری شده، دیگر بار در شمایلی پُر زرق وبرق به نام تغییر به خوردمان داده شود.