فرارو- بامداد لاجوردی؛ بزرگ علوی چه آینده نگرانه نوشت، برای نسل های آینده لازم است بدانند که در دوره سیاه پهلوی با جوانان با غیرت و آزادی خواهان ایران چه معاملاتی می کردند. او به درستی پیش بینی کرده بود به فاصله نیم قرن چه نگاه فانتزی هایی به اسم فیلم و سریال و مستند از دوران پهلوی به مخاطب تحمیل می شود.

به گزارش فرارو، عشق همواره از مضامین سینمایی پرفروش تاریخ سینما بوده و هست؛ فراتر از سینما کشمکش های رسیدن به محبوب از دیرباز موضوع هزاران قصه سطحی و عمیق عاشقانه بوده، به همین خاطر مکرر در آثار سینمایی تاریخی، سیاسی یا حتی طنز کنار روایت اصلی، ماجرایی عاشقانه ضمیمه می شود تا مخاطب را پای فیلم بنشاند اما عجیب اینجاست که تاریخ ایران به قدری تراژیک و دراماتیک است که اینبار حوادث تاریخی عامل جذابیت یک قصه عاشقانه می شود.

ترفندی که تینا پاکراون در تاسیان و خاتون به کار می گیرد، چنین است. او چند ایده برجسته تاریخی را انتخاب می کند و قصه اش را با اتفاقاتی که در خاطره جمعی ایرانیان ضبط شده شروع می کند و در ادامه بدون توجه به بستر تاریخی که با آن قصه خود را شروع کرده، یک ماجرای عاشقانه را روایت می کند؛ او نه در مفهوم عشق عمیق می شود و نه نگاه درستی به تاریخ دارد.

کاری که پاکروان در تاسیان می کند تکرار الگوی سریال خاتون است؛ در تاسیان او قصه اش را با ساواک و سال های منتهی به انقلاب 1357 آغاز می کند تا با باز کردن یک زخم کهنه و یک رویداد مهم تاریخی مخاطب را جذب کند اما بعد از چند قسمت، عناصر تاریخی رنگ می بازد و کشمکش های عاشقانه جان می گیرد و در طول داستان جز چند نماد سطحی و جزیی و البته نامتجانس و بی ربط تاریخی چیز بیشتری دستگیر مخاطب نمی شود و چون وجوه تاریخی لنگ می زند، قصه آتش شور عاشقانه را بالا می برد تا خلا فهم تاریخی به چشم نیاید.

پاکروان تلاش می کند قصه انقلاب را از زاویه دید ساواکی ها و خانواده ای شاهدوست و ثروتمند بیان کند. نحوه قصه گویی پاکروان بسیار شبیه بزرگ علوی است. هرچند این مساله چیزی فراتر از شباهت است اما قضاوت سرقت ادبی برای اثر اخیر تینا پاکروان کار آسانی نیست؛ هرکسی رمان موریانه را خوانده باشد خط اصلی داستان و تحولات شخصیتی امیر (خسرو) و خانواده او یادآور موریانه است. شخصیت ساواکی رمان موریانه بزرگ علوی نام اصلی خود را فاش نمی کند و خودش را یارو معرفی می کند.

علوی در آن اثرش بسیار هنرمندانه قصه پسری آسمان جل (یارو) را روایت می کند که از سر بیکاری و علافی و از طریق همسایه شان جذب ساواک می شود. پسر قصه علوی مانند امیر در تاسیان در یک خانواده و محله مذهبی رشد کرده و مادرِ ساده دل و زود باوری دارد که بی خبر از شغل پسر، در مشاجره های خانه، جانب پسر ساواکی را می گیرد. او هم مانند امیر، تا دیر وقت در خانه پرسه می زند و نسبت به ارزش های خانوادگی بی اعتناست.

البته در این میان تفاوت نه چندان مهمی هم وجود دارد مثلا در قصه بزرگ علوی، خواهرِ شخصیت اصلی (رقیه) جذب مجاهدین و گروه های اسلام گرا می شود ولی در تاسیان برای برادرِ امیر این اتفاق می افتد. جالب اینجاست که در موریانه هم شخصیت ساواکی داستان تلاش می کند ذهن سازمان امنیت را از اقدامات خواهرش منحرف کند که هر دو تاحدی موفق هم می ‎شوند. در موریانه، رقیه به برادرش مشکوک است ولی در تاسیان، امید به امیر شک دارد.

به همین ترتیب یارو در قصه علوی هم مثل امیر با مجیزگویی و رفیق بازی در ساواک مراتب ترقی را به سرعت طی می کند. امیر و یارو سواد بالایی ندارند اما با چند جمله ای که از کتاب ها حفظ کرده اند، فرستاده ساواک در محافل دانشگاهی و روشنفکری می شوند. یارو خودش را دانشجوی اقتصاد جا می زند درست مثل امیر که می گوید دانشجوی ادبیات است. هر دو با جوانان روشنفکر بحث و جدل می کند. یاروی علوی هم از رقیه بازجویی نرم می کند، درست مثل امیر که امید را شکنجه نرم می دهد.

اگر فرض کنیم همه این تشابهات اتفاقی است، شاهد یک وجه تشابه اتفاقی دیگری هم هستیم؛ دختر دایی شیرین مشابه شخصیت مرضیه در قصه موریانه است که بزرگ علوی او را دختر ثروتمند، بزک کرده اما مبارز توصیف می کند.

من امیدوارم همه این تشابهات اتفاقی باشد، چرا که به نظرم اگر پاکروان قصه موریانه را عمیق خوانده بود، حتما انسجام قصه بیش از آن چیزی بود که در تاسیان دیدیم.

ریشه های انقلاب 1357 بسیار پیچیده تر از اعتراض چند دانشجوی چپ و کارگر ساده انگار بوده است. ناکارامدی نظام پهلوی را هم چپ ها فهمیدند، هم ملاها و هم لیبرال ها. حتی زمزمه های تضاد حاکمیت سیاسی وقت با نگرش های عمومی جامعه در گزارش ها منعکس می شد اما سیاستگذاران وقت میلی به شنیدن این تضادها نداشتند.

اعتباری که تاسیان به چپ ها و دانشگاه می دهد بسیار بیشتر از قدرت آنها در زمانه انقلاب است. از سویی دیگر خفیف کردن قدرت جامعه مذهبی در آن دوران، تاثیری در واقعیت تاریخ ندارد.

بزرگ علوی که خود در زندگی واقعی مبارز سیاسی کهنه کاری و چپ اندیش بوده، تحولات دوران انقلاب 57 را از منظر یک ساواکی و کارشناس سازمان امنیت دوران پلهوی و با لحنی اعتراف گونه اینطور بیان می کند: ساواکی ها، ملاها را جدی نمی گرفتند و همه تمرکز آنها روی روشنفکران بود در حالیکه به زعم او، ملاها در جامعه نفوذ بیشتری داشتند و آخر سر نیز آنها کار را دست گرفتند.

به گمان علوی، ساواکی ها چه چیزی را جدی نگرفته بودند؟ و چرا او باید در دورانی که گذشته خود را بازخوانی می کند، چنین تعبیری را از زبان یک سازمان امنیتی شکست خورده بیان کند؟ واقعیت این است که قدرت شبکه مذهبی و قدرت مساجد در دهه پنجاه بسیار بیشتر از چپ هاست؛ این قسمت از تاریخ کمتر گفته شده است. من برای پرهیز از قضاوت شخصی، به نتایج اولین موج سنجش و نگرش ایرانیان رجوع می کنم که تصویری واضحی از نگرش ایرانیان دهه پنجاه شمشسی می دهد.

بر اساس اطلاعات این نظرسنجی 83 درصد جامعه اظهار داشته که همیشه نماز می خوانند و 79 درصد روزه های واجب خود را می گیرند. به همین ترتیب 36 درصد گفته اند هر روز مسجد می روند و 23 درصد حداقل دو بار در هفته به مسجد می روند. اگر در این گویه به درصد تجمعی رجوع کنیم 78 درصد هفته ای حداقل یکبار به مسجد می رفته اند. حال در چنین جامعه ای با این نظام ارزشی و شبکه مساجد طبیعی است قدرت مذهب بیشتر باشد.

برخلاف تهران خلوت، تمیز و فانتزی ای که تاسیان از سال 1356 پایتخت به تصویر می کشد، بر اساس گزارشی که در اسفند 1356 توسط دبیرخانه شورای نظارت بر شهر تهران منتشر می شود به کلی با آن تهران متفاوت است، پایتخت در آن سال ها به گواه همان پژوهش آلوده، پرترافیک، بدقواره، جنوب شهر مهاجرنشین و آلونک نشین و... بوده است؛ برای مثال در این گزارش آمده:

1. الودگی هوا | تهران با جمعیت 4.5 میلیون نفر و بیش از یک میلیون وسایط نقلیه در عداد بیست شهر پرجمعیت بسیار آلوده جهان قرار دارد. آلودگی تهران سالیانه حدود ده الی دوازده درصد افزایش می یابد. سهم خودروهای بنزینی از آلودگی تهران 78 درصد است. به علت افزایش تعرفه گمرکی عمده وسایل نقلیه بنزینی قدیمی و فرسوده هستند.

2. ترافیک | مسافت متوسط بین منزل تا محل کار در تهران 8.5 کیلومتر است که طی آن با اتومبیل حدود 50 دقیقه طول می کشد. فقدان نقطه اوج حاد روزانه در ترافیک نمایانگر آن است که در وضعیت کنونی ظرفیت شبکه خیابان ها اشباع شده است.

تاسیان اهمیت و آینده نگری بزرگ علوی را ثابت کرد که به درستی گفته بود: برای نسل های آینده لازم است بدانند که در این دوره سیاه با جوانان با غیرت و آزادی خواهان ایران چه معاملاتی می کردند.

رمان ورق پاره های زندان اثر دیگری از بزرگ علوی است که دهه 1320 و پهلوی اول را روایت می کند؛ دورانی که علوی خود مبارزی جوان بوده و به زندان می افتد. علوی در اوایل این رمان فضای استبداد و خفقان دوران پهلوی را اینگونه ثبت و ضبط می کند: ورق پاره های زندان اسم بی مسمایی برای این یادداشت هایی که اغلب آن در زندان تهیه شده، نیست. در واقع اغلب آن ها روی ورق پاره، روی کاغذ قند، کاغذ سیگار اشنو و یا پاکت هایی که در آن برای ما میوه و شیرینی می آوردند، نوشته شده است، و این کار بدون مخاطره نبوده است. در زندان اگر مداد و پاره کاغذی، مأمورین زندان، در دست ما می دیدند جنایت بزرگی بشمار می رفت.

امان از آن وقت که اولیای زندان پی می بردند که کسی یادداشت هایی برای تشریح اوضاع ایران در آن دوره تهیه می کند.

خانباباخان اسعد در زندان به سخت ترین و وقیح ترین وجهی مُرد، فقط برای آنکه یادداشت های او به دست مأمورین افتاد، راجع به این خانباباخان اسعد رییس زندان به یکی از دوستان من گفته بود: تصور کنید که یک نفر زندانی، آن هم سیاسی وقایع روزانه زندان را یادداشت کند؛ تصورش را بکنید چه چیزی بالاخره از آب درمی آید.

اما چرا بزرگ علوی چنین خطری را به جان می خرد؟ خودش در مقدمه ورق پاره های زندان اینطور پاسخ می دهد: من با علم به این مخاطرات یادداشت می کردم. چون ایمان قطعی داشتم به اینکه ملت ایران از این جریانات اطلاع کافی ندارد و برای نسل های آینده لازم است بدانند که در این دوره سیاه با جوانان با غیرت و آزادی خواهان ایران چه معاملاتی می کردند.