در فضای ادبیات معاصر ایران، احمد شاملو نه فقط یک شاعر، بلکه یک جریان فکری بود. از شعر سپید تا ترجمه، از روزنامه نگاری تا نقدهای تند بر ادبیات کلاسیک، شاملو همواره در خط مقدم تغییر ایستاده بود.

به گزارش ایبنا، همزمان با دوم مرداد، سالروز درگذشت او، برای درک بهتر سیر تحول اش، به سراغ فیض شریفی رفتیم؛ کسی که سال ها به پژوهش درباره شاملو، نیما، و جریان های شعری معاصر پرداخته و نگاهی تیزبین به دستاوردهای شاملو در شعر و دیگر حوزه ها دارد.

احمد شاملو (12 آذر 1304 - 2 مرداد 1379) یکی از پیشگامان شعر نو در ایران بود که با کنار گذاشتن وزن عروضی و قافیه سنتی، به یکی از پیشگامان شعر سپید بدل شد. او که در ابتدا تحت تأثیر نیما یوشیج، بنیان گذار شعر نو، بود، به تدریج زبانی مستقل و منحصربه فرد خلق کرد که هم ساده و صمیمی بود، هم حماسی و آرکاییک و هم عمیقاً عاطفی. فیض شریفی در این گفت وگو اظهار می دارد: احمد شاملو شعر سپید را به گونه ای سازمان دهی کرد که پیش از او سابقه چندانی نداشت. این نوآوری، شعر پارسی را از قیدهای سنتی آزاد کرد و فضایی نو برای بیان اندیشه های مدرن فراهم آورد.

شاملو در مجموعه هایی چون هوای تازه ، باغ آینه و آیدا در آینه ، شعرهایی خلق کرد که با وزن درونی و ریتم خاص خود، مخاطبان را مجذوب کرد. شعر معروف در این بن بست ، از کتاب ترانه های کوچک غربت و با مطلع دهان ات را می بویند / ‬مبادا که گفته باشی دوست ات می دارم. نمونه ای برجسته از این سبک است. شریفی در این باره می گوید: این شعر دارای وزن مفاعیلن مفاعیلن است، اما ناگهان در بخش روزگارِ غریبی ست، نازنین این وزن را کنار می گذارد. این ترکیب وزن نیمایی و آزادی از قیدهای سنتی، شاملو را به پرچم دار شعر سپید تبدیل کرد.

رابطه شاملو با نیما یوشیج پیچیده بود. نیما گاه از شاملو انتقاد کرده و معتقد بوده که زبان او بیش از حد انتزاعی شده و از نگاه واقع گرایانه فاصله گرفته است. شریفی توضیح می دهد: نیما معتقد بود که شاعر باید نگاه خود را از آسمان به واقعیت های اطراف معطوف کند، دقیق ببیند، بخواند و به طبیعت و انسان ها توجه کند. با این حال، شاملو با اصرار بر یافتن زبان خود، راهی نو در شعر پارسی گشود.

آشنایی شاملو با فریدون رهنما، که از فرانسه بازگشته بود، دیدگاه او را نسبت به شعر تغییر داد. شریفی می گوید: شاملو پس از آشنایی با فریدون رهنما و مطالعه ادبیات فرانسه، به این نتیجه رسید که چرا باید در چارچوب شعر نیما محدود بماند یا صرفاً از زبان او پیروی کند. این تصمیم، نقطه عطفی در مسیر شاعری شاملو بود. شاملو در شعرهای اولیه خود، مانند برف ، با مطلع برفِ نو، برفِ نو، سلام، سلام! / ‬ بنشین، خوش نشسته ای بر بام. و نیز در اولین دفتر شعر خود، با عنوان آهنگ های فراموش شده ، به سبک کلاسیک نیز پرداخت. اما با آشنایی با نیما و تأثیرپذیری از افسانه ، به سوی شعر نو حرکت کرد. شریفی اظهار می دارد: شاملو مقدمه ای بر افسانه نیما نوشت و چندین شعر نیمایی بسیار زیبا سرود. این نشان دهنده عمق تأثیر نیما بر شاملو در مراحل اولیه شاعری اوست.

یکی از بحث برانگیزترین جنبه های کارنامه شاملو، نقدهای او بر شاعران کلاسیک، به ویژه فردوسی و سعدی، بود. او معتقد بود که بخش هایی از شاهنامه مانند داستان ضحاک، نمادی از نظام فئودالی و برده داری است. این دیدگاه، واکنش های تندی را در جامعه ادبی برانگیخت.

شاملو همچنین سعدی را به دلیل نبود صور خیال در برخی غزل هایش مورد انتقاد قرار داد و او را شاعر، به معنای مدرن کلمه، نمی دانست. شریفی می گوید: شاملو سعدی را شاعری بزرگ می دانست، اما معتقد بود که غزل های او بیشتر بر کار زبانی متکی است و فاقد صور خیال است. او به نمونه ای از غزل سعدی اشاره می کند: تو جفای خود بکردی و نه من نمی توانم / که جفا کنم ولیکن نه تو لایق جفایی و تأکید می کند: این بیت بسیار زیباست، اما شاملو از زاویه تعریف خود از شعر به آن نگاه می کرد. این نقدها، که ریشه در تعریف اروپایی شاملو از شعر داشتند، نشان دهنده تأثیر عمیق ادبیات غرب بر تفکر او بود.

شاملو حتی موسیقی سنتی ایران را به دلیل شناخت کم خود از آن، ضعیف دانست. شریفی توضیح می دهد: شاملو موسیقی سمفونیک اروپا را ترجیح می داد و به دلیل اطلاعات ناکافی، موسیقی ایرانی را ضعیف می پنداشت. با این حال، او بر ضرورت نقد قله های ادبی تأکید داشت. شریفی نقل می کند: شاملو معتقد بود که هیچ اشکالی ندارد که قله های ادبی ما مورد نقد و بررسی قرار گیرند. این روحیه انتقادی، اگرچه جنجال برانگیز بود، نشان دهنده جسارت شاملو در بازنگری سنت ها بود.

شاملو اما، در عین انتقاداتش به ادبیات کلاسیک فارسی، از این ادبیات تأثیر گرفته بود. او خود به تأثیرش از گلستان سعدی اذعان داشت. شریفی می گوید: اگر بسیاری از شعرهای خوب شاملو را بخوانید، تأثیرات گلستان سعدی را در کارهای او خواهید دید. این نشان می دهد که با وجود نقدهایش، شاملو از ادبیات کلاسیک بی بهره نبود و از آن در خلق آثار خود بهره برد. او همچنین از آثاری چون تاریخ بیهقی و آثار خواجه عبدالله انصاری تأثیر گرفت. شریفی اظهار می دارد: شاملو در شعرهایش از تاریخ بیهقی، سعدی و عبدالله انصاری استفاده کرد.

ادبیات مدرن اروپا نیز بر شعر شاملو تأثیر گذاشت. او با مطالعه و ترجمه آثار شاعرانی چون فدریکو گارسیا لورکا، برتولت برشت و لویی آراگون، از ادبیات مدرن اروپا الهام گرفت. شریفی در این باره می گوید: شاملو از مسیرهای ناکوبیده آمد، ادبیات اروپا را مطالعه کرد و با همان نگاه غربی به سراغ شاعرانی چون سعدی و فردوسی رفت. این تأثیر در شعر سپید او، که از وزن عروضی فاصله گرفت و به ریتم درونی متکی بود، به وضوح دیده می شود.

برخی شاملو را به سرقت ادبی متهم کردند و معتقد بودند که مضامین شعرهایش را از شاعران خارجی گرفته است. شریفی این اتهام را رد می کند و می گوید: آنتولوژی به معنای منبع الهام است. مولوی از سنایی و عطار تأثیر گرفت، حافظ از سعدی. شاملو نیز از شاعران اروپایی الهام گرفت و آن ها را بومی کرد. او تأکید می کند که شاملو با بومی سازی این تأثیرات، آن ها را به شعر پارسی پیوند زد. شریفی در این باره توضیح می دهد: در شعرهای شاملو، مانند هوای تازه ، رگه هایی از تأثیر شاعران بزرگ اروپایی دیده می شود و او به درستی از آن ها بهره برده است.

شاملو در ابتدا از شاعرانی چون مایاکوفسکی و فدریکو گارسیا لورکا الهام گرفت، اما به تدریج به ادبیات کلاسیک ایران بازگشت. شریفی می گوید: شاملو در نهایت اظهار داشت که اکنون دیوان حافظ را می خواند.

شاملو، به عنوان روزنامه نگار، نقش مهمی در معرفی شاعران و نویسندگان جوان ایفا کرد. او در دوران همکاری با مجله خوشه ، فضایی برای انتشار آثار چهره های جوان آن زمان فراهم کرد. شریفی اظهار می دارد: شاملو بهترین فعالیت های ژورنالیستی را انجام داد و از روزنامه نگاری برای معرفی شعرهای خود و دیگران به جامعه بهره برد. برخی معتقدند که شهرت شاملو مدیون فعالیت های ژورنالیستی اوست، اما شریفی این دیدگاه را رد می کند: اگر شهرت شاملو صرفاً به دلیل ژورنالیسم بود، چرا نام دیگر شاعران روزنامه نگار آن دوره محو شد و تنها نام شاملو و نصرت رحمانی باقی ماند؟ او می افزاید: شاملو در چندین روزنامه فعالیت داشت، از ارتباطات خود استفاده کرد، هم شاعران دیگر را معرفی کرد و هم خود را به جامعه شناساند. فیض شریفی همچنین می گوید: فقط انتشار کتاب جمعه برای نشان دادن قدرت روزنامه نگاری او کافی است.

شاملو با ترجمه آثاری مانند مرگ کسب وکار من است اثر روبر مرل و اشعار لورکا، ادبیات جهان را به مخاطبان ایرانی معرفی کرد. او در ترجمه شعر گاهی به ترجمه آزاد روی می آورد. شریفی می گوید: ترجمه شعر باید آزاد باشد، وگرنه ارزش خود را از دست می دهد. این رویکرد خلاقانه، شاملو را به مترجمی برجسته تبدیل کرد. شریفی می افزاید: شاملو در ترجمه شعر گاهی تغییراتی در متن اصلی ایجاد می کرد. این بومی سازی، به او امکان داد تا مضامین جهانی را با فرهنگ ایرانی درآمیزد. شریفی تأکید می کند: تاکنون مترجمی که بتواند به مانند شاملو شعر را به این زیبایی ترجمه کند، ندیده ام.

شاملو به دلیل حجم بالای آثار موفقش، یکی از قله های ادبیات معاصر ایران است. شریفی تأکید می کند: شاملو حدود 120 شعر موفق دارد، در حالی که اخوان ثالث شاید 20 شعر موفق و سهراب سپهری شاید 8 شعر موفق داشته باشد. زمانی از احتمال نوبل گرفتن شاملو هم سخن می رفت اما این جایزه به او نرسید. شریفی می گوید: ما به بزرگان خود ظلم می کنیم. اگر شعرهای موفق شاملو ترجمه شوند، جهان او را خواهد شناخت.

شاملو در فیلمنامه نویسی نیز دستی داشت. او فیلمنامه ها و دیالوگ های تعدادی از فیلمفارسی ها را هم نوشته بود که این البته گویی از دغدغه معاش و به قول خودش غم نان بود تا انتخابی با میل و رغبت. او همچنین خوانش اشعار شاعران کلاسیک، از جمله خیام، و نیز خوانش اشعار نیما را در کارنامه کاری خود داشت. شریفی درباره فعالیت های مختلف و متنوع شاملو و میزان موفقیت او در عرصه های گوناگون اظهار می دارد: شاملو در هر زمینه ای که قدم گذاشت، موفق بود. او به خوانش اشعار نیما توسط شاملو اشاره می کند و می گوید: خدمتی که شاملو به نیما کرد، هیچ کس نکرد. نحوه خوانش او از اشعار نیما بسیار عالی بود.

زندگی شخصی شاملو در دوران پیش از ازدواج او با آیدا سرکیسیان و نیز اتهام سرقت ادبی از حاشیه های مطرح درباره شاملو هستند. شریفی در این باره می گوید: آنتولوژی به معنای منبع الهام است. شاملو از شاعران اروپایی الهام گرفت و آن ها را بومی کرد. او همچنین حاشیه های زندگی شخصی شاملو را بی اهمیت می داند و می گوید: برخی در فضای مجازی ادعا کردند که شاملو اموال همسرش را برده است درحالی که او با یک کیف از خانه اش خارج شده است. چرا به زندگی خصوصی افراد تعرض می شود؟

شریفی همچنین این اتهام به شاملو را که او به ادبیات کلاسیک وارد نبوده، رد می کند و می گوید: برخی می گویند شاملو ادبیات کلاسیک را نمی دانست، اما کتاب کوچه او نشان دهنده تسلط کاملش بر ادبیات کلاسیک است.