فرارو- تیموتی هاپر، کارشناس ارشد روابط بین الملل دانشگاه آمریکا و عضو ارشد نشریه میدل ایست مانیتور

به نقل از میدل ایست مانیتور، در ماه های پایانی سال 2025، عرصه سیاسی خاورمیانه بار دیگر شاهد جان گرفتن ایده ای کهنه شد؛ ایده ای که تجربه شکست های پیاپی را دارد: تغییر ساختار قدرت در ایران از مسیر فشار خارجی به ویژه از طریق مداخله نظامی.

پس از وقوع درگیری مستقیم میان ایران و ایالات متحده و اسراییل، بار دیگر موضوع دخالت خارجی در ایران به کانون توجه رسانه ها و محافل سیاسی غرب بازگشته است؛ این در حالی است که نه تجربیات گذشته در منطقه از عراق و لیبی تا افغانستان و نه ارزیابی کارشناسان، هیچ کدام افقی روشن برای این سیاست ترسیم نمی کنند. این گزارش با رویکردی مستند و تحلیلی، ابعاد شکست ها، تناقض ها و پیامدهای راهبرد تغییر ساختار قدرت در قبال ایران را به دقت واکاوی می کند.

سیاست تغییر ساختار قدرت در ایران همواره بر این فرض بنا شده که فشار خارجی می تواند ساختار سیاسی ایران را به سرعت متلاشی کند. با این حال، واقعیت آن است که نظام سیاسی ایران، شبکه ای پیچیده از نهادهای دفاعی، اطلاعاتی و ظرفیت های بسیج اجتماعی ایجاد کرده که توانایی واکنش سازمان یافته در برابر سناریوهای فشار اقتصادی، نظامی و سیاسی شدید را دارند. برخلاف تصور رایج، اعتراضات داخلی یا نارضایتی اجتماعی لزوماً به معنای آمادگی جامعه برای پذیرش دخالت خارجی نیست. تجربه نشان داده که در بسیاری از موارد، فشار بیرونی نه تنها به تضعیف قدرت منجر نشده، بلکه به تقویت انسجام داخلی حکومت و رشد گرایش های ملی گرایانه انجامیده است.

این سیاست که ایالات متحده و متحدانش از دهه 1980 تاکنون در قالب های گوناگون پیگیری کرده اند، نه تنها در قبال ایران بی ثمر بوده، بلکه در سایر کشورها نیز عمدتاً به بی ثباتی و آشوب انجامیده و کمتر به تحول سیاسی پایدار منجر شده است. تجربه هایی همچون لیبی و ونزوئلا به روشنی نشان می دهد که اتکا به فشار خارجی، بدون وجود اجماع و انسجام داخلی، نتیجه ای جز هرج ومرج و بی ثباتی در پی نخواهد داشت. در مورد ایران نیز، حاکمیت ریشه در پیوندهای اجتماعی و انسجام ایدئولوژیک دارد؛ از همین رو، هرگونه تلاشی برای تحمیل تغییر از بیرون همواره با شکست روبرو بوده است. اصرار بر تداوم این سیاست تاریخ مصرف گذشته، نه نشانه وجود راه حل، بلکه بیانگر فقر راهبردی در سیاست خارجی غرب است.

سیاست هایی همچون اعمال تحریم های سنگین یا تهدید به اقدام نظامی، نه تنها موجب تضعیف حکومت ایران نشده اند، بلکه با تشدید بحران معیشتی و فرسایش نهادهای مدنی، در عمل نتایجی معکوس به همراه داشته اند. آنچه در ظاهر حمایت از آزادی معرفی می شود، عملاً زمینه ساز فروپاشی اجتماعی و اقتصادی شده است.

تجربه عراق به روشنی ثابت کرد که سرنگونی حکومت بدون وجود ساختار جایگزین، نه نظم، بلکه هرج ومرج و بی ثباتی به دنبال دارد. تحرکات اخیر خارجی علیه ایران نیز یادآور سناریوهای گذشته در لیبی و سوریه است؛ کشورهایی که تغییر شتاب زده قدرت در آن ها، نه ثبات بلکه بی ثباتی و بحران های بلندمدت به ارمغان آورد. مداخلات فاقد برنامه ریزی و چشم انداز روشن، به جای بازسازی، زمینه ساز بی نظمی سازمان یافته شده اند که پیامدهای آن همچنان دامن گیر منطقه است.

برخلاف برداشت برخی محافل غربی، جمهوری اسلامی صرفاً یک ساختار سیاسی نیست؛ بلکه در تار و پود نهادهای دینی، نظامی و ایدئولوژیک کشور تنیده شده و بخش مهمی از هویت دولت ایرانی را تشکیل می دهد. از همین رو، تلاش برای تغییر قدرت، نه به آزادی و ثبات، بلکه به بازتولید چرخه خشونت ساختاری و بی ثباتی منجر خواهد شد.

یکی از اساسی ترین خطاهای محاسباتی در مواجهه با ایران، چشم پوشی از توانایی نظام برای تطبیق و سازگاری با فشارهای داخلی و خارجی است. با وجود تشدید بحران های اقتصادی، نظام حاکم موفق شده است با ایجاد بازتنظیم های درونی و بهره گیری از روایت های دینی و ملی گرایانه، موقعیت خود را حفظ کند. آنچه گاه به عنوان شکاف میان دولت و جامعه تفسیر می شود، در واقع می تواند بازتاب روند مذاکره و چانه زنی باشد؛ فرآیندی که در بسیاری از جوامع در حال گذار مشاهده می شود. ساختارهای ایدئولوژیک و نظامی ایران، نه تنها در شرایط بحرانی قادر به دفاع از خود هستند، بلکه توانایی بازتولید و تقویت مشروعیت نظام را نیز در اختیار دارند.

شواهد تجربی به روشنی نشان می دهد که تلاش برای تغییر قدرت از طریق فشار خارجی به ندرت به استقرار دموکراسی انجامیده و در اغلب موارد، زمینه را برای قدرت گیری جریان های تندروتر و گسترش بی ثباتی فراهم کرده است. در مورد ایران با توجه به تنوع قومی و مذهبی و جایگاه ژئوپلیتیکی حساس این کشور چنین سناریویی می تواند پیامدهایی فاجعه بار در پی داشته باشد. ظهور گروه های افراطی، تشدید خشونت و شکل گیری موج های جدید مهاجرت، تنها بخشی از پیامدهای یک وضعیت بی برنامه و آشفته خواهد بود.

خروج شتاب زده ایالات متحده از افغانستان و بازگشت طالبان، هشداری جدی نسبت به پیامدهای غیرقابل پیش بینی سیاست تغییر رژیم به شمار می رود؛ وضعیتی که در آن، خلأ قدرت توسط گروه های ایدئولوژیک مسلح پُر شد و مسیر دموکراسی برای سال ها به تعویق افتاد. بنابراین، هرگونه ایده برای تغییر بیرونی نه تنها راه را برای دموکراسی هموار نمی کند، بلکه افق تحقق آن را بیش از پیش تیره و دور از دسترس خواهد ساخت.

تحولات سال 2025 نشان داد که علی رغم اعمال فشارهای بی سابقه، ایران نه تنها توانسته ساختار خود را حفظ کند، بلکه در برخی عرصه ها، سیاست ها و موقعیت امنیتی خود را بازتعریف کرده و نقش منطقه ای خود را بازیابی کند. این واقعیت، تردیدهای جدی نسبت به ادعاهای مطرح شده را ایجاد می کند.

در این میان، هزینه های انسانی ناشی از چنین مداخلاتی همواره بسیار فراتر از برآوردهای اولیه بوده است. تنها در سال های ابتدایی جنگ عراق، بیش از پانصد هزار غیرنظامی جان باختند یا ناچار به ترک خانه های خود شدند. در افغانستان نیز، پروژه شکست خورده دولت سازی به جایی رسید که پس از دو دهه حضور نظامی غرب، تمامی ساختارهای دولتی ظرف چند هفته فروپاشید. تکرار این روند در ایران؛ کشوری با ساختار سیاسی و اجتماعی به مراتب پیچیده تر و جایگاهی عمیق تر در معادلات منطقه ای نه تنها غیرعقلانی به نظر می رسد، بلکه نشان دهنده ناتوانی سیاستگذاران در عبرت گرفتن از تجربه های تاریخی گذشته است.

تداوم سیاست های مبتنی بر فشار و اجبار برای تغییر ساختار قدرت در ایران، نه تنها بی نتیجه بوده، بلکه به خودی خود به منبع جدیدی برای بی ثباتی منطقه تبدیل شده است. چنین رویکردهایی نه امنیت به ارمغان می آورد و نه توسعه؛ برعکس، مجموعه ای از سیاست های مبتنی بر گفت وگو و دیپلماسی مسیر عقلانی تر و مؤثرتری را پیش روی غرب قرار می دهد. تا زمانی که سیاست گذاران غربی از وسوسه راه حل های سریع و نظامی دست نکشند، هرگونه مداخله ای صرفاً به بازتولید همان بحران های آشنای خاورمیانه خواهد انجامید.

در شرایطی که جهان به سوی شکل گیری نظمی چندقطبی پیش می رود، ادامه سیاست های مبتنی بر زور و بی اعتنایی به اصل حاکمیت ملی کشورها، با واکنش و مقاومت فزاینده قدرت های نوظهور مواجه خواهد شد. کشورهایی مانند چین، روسیه و حتی برخی دولت های عربی، تمایل چندانی به همراهی با پروژه های تقابلی علیه ایران از خود نشان نمی دهند. این روند، ایالات متحده را در موقعیتی ژئوپلیتیک منزوی قرار می دهد؛ آن هم در زمانی که همکاری های چندجانبه برای مدیریت بحران های جهانی بیش از هر دوره دیگری ضرورت یافته است. در چنین شرایطی، راهبردی عقلانی نه در حذف قدرت، بلکه در پیگیری تعامل هدفمند و تدریجی برای ایجاد تغییرات داخلی در ایران نهفته است.

شواهد و تجربیات گذشته به روشنی نشان می دهد که سیاست تغییر قدرت در ایران چه با اعمال تحریم های فلج کننده و چه با تهدید نظامی سیاستی ناکارآمد، پرهزینه و به شدت پرمخاطره برای منطقه به شمار می رود. ساختار قدرت در ایران همچنان ثبات خود را حفظ کرده و در مقابل، جامعه بین المللی امروز بیش از هر زمان دیگری به هزینه های واقعی رویکردهای مداخله گرایانه پی برده است.