روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان چشم انداز مذاکرات هسته ای ایران و چالش های پیش رو به بررسی مسائل پیش روی مذاکره مجدد ایران با آمریکا پس از جنگ تحمیلی اخیر پرداخته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: جمهوری اسلامی ایران بار دیگر آمادگی خود را برای مذاکره درباره برنامه هسته ای با ایالات متحده اعلام کرده، اما این آمادگی اعلام شده از سوی تهران مشروط به اعتمادسازی از سوی واشنگتن است و ایران سه شرط را برای انجام مذاکرات با ایالات متحده مطرح کرده است که علاوه بر ضرورت اعتمادسازی به مساله پذیرش حق قانونی ایران برای عنی سازی ذیل NPT وعدم استفاده از مذاکرات به عنوان پوششی برای اقدام نظامی اشاره دارد.

این موضع در حالی از سوی یک دیپلمات ارشد ایرانی بیان شده که اخیرا دیداری در استانبول میان مقامات ایرانی و تروییکای اروپایی برگزار شده است. این مذاکرات، که با حضور نمایندگان بریتانیا، فرانسه، آلمان و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد، اولین گفت وگوها پس از آتش بس متعاقب جنگ 12 روزه میان ایران و اسراییل بود.

این جنگ 12 روزه که با تجاوز آشکار اسراییل علیه منافع کشور انجام شد، با زیر پا گذاشتن تمام پروتکل های حقوق بین الملل، معادلات میان ایران و اسراییل را وارد مرحله جدیدی کرد. ایالات متحده نیز در این جنگ به طور مستقیم وارد شد و با بمب افکن های B-2 تأسیسات مرتبط با برنامه هسته ای کشور را هدف قرار دادند و این امر تنش ها را بیش از پیش افزایش داد. با وجود همه این موارد و ضربات سنگین به تاسیسات هسته ای کشور، به نظر می رسید که تهران کماکان تاکتیک های مرتبط با دیپلماسی را دنبال می کند.

اظهارات کاظم غریب آبادی، معاون وزیر خارجه، نشان می دهد که تهران ضمن تأکید بر آمادگی برای هر سناریویی، خواستار رعایت اصول کلیدی در مذاکرات است. بازسازی اعتماد، به ویژه پس از سال ها بی اعتمادی عمیق میان ایران و امریکا، به عنوان پیش شرطی اساسی از سوی ایران مطرح شده است. هر چند که به نتیجه رسیدن آن بعید به نظر می رسد.

برنامه هسته ای ایران از دیرباز یکی از موضوعات حساس در روابط بین الملل بوده است. پیش از جنگ 12 روزه، ایران اورانیوم را تا سطح 60درصد غنی سازی کرده، که فاصله ای اندک با سطح تسلیحاتی دارد. این موضوع نگرانی های جدی غرب را برانگیخته است.

عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در مصاحبه ای تلویزیونی تأکید کرد که تهران از حق غنی سازی اورانیوم عقب نشینی نخواهد کرد و این حق را جزو حقوق اساسی مردم ایران می داند. به گفته وی، غنی سازی ادامه خواهد یافت و ایران با قاطعیت از استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای دفاع می کند. گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) در ماه مه نیز نشان داد که ذخایر اورانیوم غنی شده ایران تا سطح 60 درصد به بیش از 400 کیلوگرم رسیده است.

این میزان، هرچند هنوز به سطح تسلیحاتی نرسیده، همچنان یکی از دغدغه های اصلی غرب است. پس از جنگ ژوئن، ایران همکاری خود با آژانس را متوقف کرد که این اقدام نیز به پیچیدگی اوضاع افزوده است.

مذاکرات استانبول در سطح معاونان وزرای خارجه برگزار شد و مجید تخت روانچی به عنوان نماینده ایران در این نشست حضور یافت. تروییکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان)، از امضاکنندگان توافق هسته ای 2015 (برجام) هستند، اما پس از خروج امریکا از این توافق در سال 2018، نتوانستند سازوکار موثری برای حفظ منافع ایران ایجاد کنند.

واقعیت این است که بر خلاف اینکه اروپایی ها خود را پلی میان تهران و واشنگتن معرفی می کنند، اما در طی سال های گذشته، همواره در چارچوب های تعیین شده از سوی واشنگتن بازی کرده اند. لذا به نظر می رسد که در نشست استانبول، طرف اروپایی بیش از اینکه به دنبال دیپلماسی باشد، به دنبال اعمال فشار علیه ایران بودند.

علاالدین بروجردی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس در واکنش به این نشست اشاره کرده بود که اروپایی ها در مذاکرات استانبول به دنبال تمدید 6 ماهه مهلت استفاده از مکانیزم ماشه بودند که طرف ایرانی با این مساله مخالفت کرده بود.

یکی از ابزارهای فشار اروپا و غرب علیه ایران، مکانیسم ماشه (Snapback) مندرج در قطعنامه 2231 شورای امنیت (2015) است که چارچوب حقوقی برجام را تشکیل می دهد. این مکانیسم به طرف های برجام اجازه می دهد در صورت نقض اساسی از سوی ایران، موضوع را به کمیسیون مشترک و سپس شورای امنیت ارجاع بدهند.

ساختار معکوس این مکانیسم به گونه ای است که تحریم ها به صورت خودکار بازمی گردند، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه ای برای تداوم تعلیق تحریم ها تصویب کند، که با توجه به احتمال وتوی امریکا عملا غیرممکن است. ایران حتی در صورت خروج رسمی یک طرف از برجام، نمی تواند مانع استفاده از این مکانیسم شود.

در سال 2020، امریکا تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند، اما با مخالفت اعضا ناکام ماند. اکنون، با توجه به اقدامات ایران مانند غنی سازی بالای 60 درصد و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته، تروییکای اروپایی قصد دارند که به سمت فعال سازی این مکانیسم حرکت کنند، هرچند این تصمیم، پیامدهای سیاسی سنگینی برای ایشان به همراه خواهد داشت.

ایران برای مقابله با تهدید مکانیسم ماشه، چندین گزینه پیش رو دارد. نخست، استدلال حقوقی علیه بازگشت تحریم ها با تأکید بر نقض روح برجام و اختلاف بر سر وضعیت حقوقی امریکا می تواند مطرح شود که به نظر می رسد به واسطه عدم کارایی چندان رویکردهای حقوقی، نتیجه چندانی در بر نخواهد داشت.

دوم، افزایش غنی سازی تا سطح 90 درصد یا تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) می تواند هزینه روانی فعال سازی ماشه را برای طرف مقابل بالا ببرد. سوم، تهدید به گسترش همکاری نظامی با روسیه و چین یا اقدامات منطقه ای می تواند به عنوان اهرم چانه زنی عمل کند، البته باید در نظر داشت که در این مساله نباید تمام تخم مرغ ها را در سبد چین و روسیه گذاشت آن ها در طول جنگ 12 روزه نشان دادند که خیلی قابل اتکا نیستند، هر چند که باید مبتنی بر منافع ملی با ایشان همکاری داشت.

چهارم، مذاکرات غیررسمی و تعهدات محدود، مانند بازگشت به غنی سازی 20درصد، می تواند راهی در این مسیر باشد. انتخاب هر یک از این گزینه ها نیازمند محاسبات دقیق از سوی تهران است، زیرا هر تصمیم می تواند پیامدهای گسترده ای بر روابط بین المللی و وضعیت اقتصادی ایران داشته باشد. مقامات ایرانی، از جمله غریب آبادی، هشدار داده اند که اعمال مجدد تحریم ها می تواند تهران را به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای وا دارد.

در داخل ایران، مواضع مقامات ارشد نظام نشان دهنده عزم جدی نظام برای حفظ برنامه هسته ای است. آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران اخیرا در مراسم شهدای جنگ تحمیلی صریحا اشاره داشتند که مسائلی همچون هسته ای و غنی سازی برای طرف مقابل بهانه است و آن ها ذیل این حرف ها مسائل دیگری را دنبال می کنند و ایران مسیر پیگیری دانش بومی خود را رها نخواهد کرد.

دکتر مسعود پزشکیان، رییس جمهور کشور نیز تأکید کرده که برنامه هسته ای کشور در چارچوب قوانین بین المللی ادامه خواهد یافت و همچنین اشاره کردند که ایران قصدی برای دستیابی به سلاح هسته ای ندارد.

وی در مصاحبه ای با الجزیره اظهار داشت که توانایی هسته ای ما در ذهن دانشمندان ماست و مذاکرات آینده باید بر اساس احترام متقابل باشد، نه تهدید. با این حال، تحولات اخیر، از جمله جنگ 12 روزه و احتمال نقض آتش بس از سوی اسراییل، نشان دهنده سطح بالای تنش در منطقه است. علاوه بر این، شهادت دست کم 13 دانشمند هسته ای ایران در جنگ 12 روزه و خسارات های قابل توجه به تأسیسات هسته ای، معادلات را وارد مرحله ای تازه کرده و این مساله احتمالا راهبرد دفاعی و هسته ای کشور را تغییر خواهد داد و تهران دیگر همچون گذشته صرفا به عنوان اهرم فشار برای مذاکرات، به برنامه هسته ای خود نخواهد نگریست. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، اطمینان داده که صنعت هسته ای کشور ریشه دار است و با حملات یا فشارها از بین نخواهد رفت.

چشم انداز مذاکرات پیش رو چندان روشن نیست و موانع متعددی بر سر راه دستیابی به توافق وجود دارد. مقامات اروپایی از یک سو خواستار اجتناب از درگیری بیشتر و باز نگه داشتن مسیر دیپلماسی هستند، اما از سوی دیگر هشدار می دهند که زمان در حال اتمام است. ایران نیز ضمن تأکید بر حقوق خود تحت معاهده NPT، از جمله حق غنی سازی اورانیوم متناسب با نیازهای مشروع، خواستار رفع تحریم هاست.

با این حال، بی اعتمادی عمیق میان طرفین، به ویژه پس از خروج امریکا از برجام و حملات اخیر رژیم صهیونیستی و امریکا به تأسیسات هسته ای ایران، هرگونه پیشرفت را دشوار کرده است. اروپا در سیاست خارجی خود استقلال کامل ندارد و اغلب منافع فراآتلانتیکی را اولویت می دهد که این امر احتمال همراهی اش با امریکا در اعمال فشار بر ایران را افزایش می دهد. در این شرایط، ایران باید با دقت میان گزینه های خود تعادل برقرار کند تا بتواند در این چارچوب منافع ملی خود را تامین کند.

همان طور که پیش تر اشاره شد، روندهای اخیر، احتمالا ادراک مسوولان جمهوری اسلامی ایران را تغییر داده و با توجه به واقعیت های ژئوپلیتیکی و شرایط امنیتی و همچنین پویایی فقه شیعه، ممکن است شاهد تغییر در دکترین دفاعی و هسته ای کشور باشیم.

نویسنده: عارف دهقاندار، پژوهشگر امنیت بین الملل