سازه های بلندمرتبه با اسکلت های فولادی و دیوارهای بتنی، نماد توسعه شهری ایران هستند. اما پشت این نمادهای مدرنیته، یک قاتل خاموش در حال بلعیدن حیات بخش ترین منبع کشور است: آب.

به گزارش ایران، صنعت ساخت وساز ایران، با وابستگی شدید به بتن و فولاد و مصرف بی رویه آب شرب در فرآیند اجرا، به یکی از پرمصرف ترین و نامریی ترین عوامل تشدید بحران کم آبی تبدیل شده است. آماری هولناک که کمتر به چشم می آید: برای ساخت هر مترمربع ساختمان مدرن با اسکلت فلزی، حدود 3 هزار و 700 لیتر آب مصرف می شود. این رقم برای سازه بتنی به 3 هزار و 200 لیتر می رسد. در مقابل، معماری هوشمند و بومی ایران با مصالحی مانند خشت، برای همان مترمربع تنها به 500 لیتر آب نیاز داشت- فقط 14 درصد مصرف امروز. این فقط آغاز داستان هدررفت کلان است.

مصرف در ساختمان سازی در دو مرحله ساخت مواد اولیه در کارخانه و ساخت سازه در پروژه صورت می گیرد. در حال حاضر اغلب سازنده ها با مصالحی همچون فولاد و بتن پروژه های خود را احداث می کنند که این مصالح خود آب بر هستند. از همین رو انتخاب یک سیستم ساختمانی مناسب می تواند در جلوگیری از هدررفت آب تأثیر قابل توجهی داشته باشد.

از سوی دیگر در صنعت ساخت و ساز ایران، استفاده از آب شرب برای مصارف ساختمانی، یکی از عوامل تشدید بحران کم آبی محسوب می شود که رفع این مشکل مستلزم نظارت دقیق نهادهای مسئول بر فرآیند ساخت وساز است. در واقع مصرف بی رویه و حجم بالای آب شرب در مراحل مختلف ساخت و بهره برداری ساختمان ها، فشار مالی قابل توجهی به بودجه عمومی کشور وارد می کند.

درحالی که با رعایت استانداردهای صحیح ساخت و ساز، می توان از هدررفت آب هم در مرحله اجرا و هم در دوران بهره برداری جلوگیری کرد. بر اساس آمار، بهینه سازی مصرف آب و افزایش بهره وری آن در ساختمان ها، گامی اساسی در جهت مدیریت پایدار منابع آب به شمار می رود.

جریان آب شرب شبکه های شهری، نه فقط برای آشامیدن که برای ساخت دیوارها و ستون ها هم استفاده می شود.

حسین احمدی، فعال بخش خصوصی و معاون اسبق خدمات فنی سازمان نظام مهندسی استان تهران، مکانیسم نگران کننده تأمین آب کارگاه ها را تشریح می کند: سازنده با پروانه ساختمانی صادره از شهرداری، به سازمان آب منطقه ای مراجعه و انشعاب آب کارگاهی دریافت می کند. این آب، همان آب شرب شبکه شهری است. تنها تفاوت، قیمت آن است: بهای آب کارگاهی 10 برابر قیمت آب مصرفی مسکونی است. سال گذشته، در حالی که هر مترمکعب آب شرب مسکونی حدود 5 هزار تومان بود، سازنده برای همان حجم در کارگاه، 50 هزار تومان پرداخت می کرد.

این رویه دو مشکل اساسی دارد: اول، استفاده از آب باکیفیت شرب برای مصالح ساختمانی که نیازی به این کیفیت ندارند. دوم، با وجود قیمت بالاتر، باز هم هزینه آب بخش ناچیزی از کل پروژه است و انگیزه ای برای صرفه جویی ایجاد نمی کند.

حسین احمدی آب مصرفی در ساخت و ساز شهری را همان آب شرب جریان شبکه آب شهری دانست و افزود: تنها مبلغ قابل پرداخت برای آن متفاوت است. به طوری که قیمت آب بهای کارگاهی برای ساخت و ساز 10 برابر بیشتر از بهای آب مصرفی بهره برداری مسکونی است. به طور مثال در سال گذشته بهای آب برای هر مترمربع مسکونی حدود 5 هزار تومان بود که برای ساخت و ساز 50 هزار تومان محاسبه می شد.

به گفته احمدی، بیش از 80 درصد مصرف آب در ساخت وساز شهری، سهم دو فرآیند حیاتی است: تولید بتن و عمل آوری آن (مرطوب نگه داشتن بتن برای کسب مقاومت). او می گوید: ارزان تر بودن نسبی سازه بتنی نسبت به فولادی در سال های اخیر، باعث هجوم گسترده به این سیستم شده است. به طور متوسط، برای ساخت هر مترمربع بنا، یک مترمکعب آب فقط در مرحله سازه ای مصرف می شود. این رقم، بدون احتساب مصارف جانبی مانند آب شرب، بهداشت و استحمام کارگران است.

پشت صحنه مصرف آب در کارگاه، صنایع عظیم تولید مصالح ساختمانی قرار دارند که خود از بزرگ ترین آب بَرهای کشور محسوب می شوند. محسن عباسی هرفته، عضو هیأت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد و پژوهشگر حوزه آب در صنعت ساختمان، ابعاد فاجعه را با اعداد دقیق ترسیم می کند: صنعت ساختمان ایران به طرز افراطی، بتن محور و فولادمحور شده است؛ دو ماده شدیداً آلاینده و آب خوار.

تحقیقات نشان می دهد ساختمان سازی بسیار آب بر است و باید فکری اساسی برای این موضوع در کشوری چون ایران که با بحران کم آبی مواجه است، گردد. برای اهمیت موضوع باید اشاره شود که کیفیت آب مصرفی در صنعت ساختمان به لحاظ سختی و فاقد املاح بودن، باید نزدیک به آب شرب باشد. برای درک عمق فاجعه کافی است بدانید تولید هر مترمکعب بتن، هزار و 400 لیتر آب مصرف می کند.

تولید هر تن آهن آلات ساختمانی، 25 هزار لیتر (25 مترمکعب) آب می بلعد. این ارقام نجومی، صنعت ساختمان را به یکی از پرمصرف ترین بخش ها تبدیل کرده، در حالی که سهم رسمی صنعت از آب تجدیدپذیر کشور تنها حدود 2 درصد اعلام می شود.

عباسی هرفته با اشاره به هوشمندی معماران سنتی ایران در مواجهه با کم آبی، تفاوت فاحش مصرف را برجسته می سازد: معماری بومی فلات ایران (خشتی، آجری، سنگی) مبتنی بر دیوارهای باربر بود. این سیستم ها دو ویژگی کلیدی داشتند: کم آب بر بودن در ساخت و عمر مفید بسیار طولانی (چند صد سال). محاسبات نشان می دهد اجرای هر مترمربع بنای خشتی سنتی، فقط به حدود 500 لیتر آب نیاز داشت. یعنی یک بنای خشتی، فقط 14 درصد یک بنای اسکلت فلزی امروزی آب مصرف می کرد. اما نکته حیاتی تر، عمر مفید است. وقتی یک بنای خشتی 400 سال عمر می کند و ساختمان مدرن ما پس از 25 تا 30 سال مستهلک یا منسوخ می شود، مصرف آب واقعی بناهای سنتی در طول چرخه حیات، کمتر از 5 درصد نمونه های مدرن امروزی بوده است! ساختمان مدرن ایرانی، 7 برابر بنای سنتی آب می خورد و یک هشتم آن عمر می کند. این یک الگوی ناپایدار و فاجعه بار است.

وی درخصوص میزان مصرف آب در ساخت یک ساختمان عرفی در کشور عنوان کرد: بدون در نظر گرفتن مرحله نازک کاری ساختمان که می تواند متنوع باشد، آبخوارترین نوع سازه ساختمانی، سازه های فلزی هستند، به نحوی که به ازای هر مترمربع زیر بنای ساختمان با این سیستم سازه ای در حدود 3 هزار و 700 لیتر آب مصرف می شود. در رتبه دوم سازه های بتنی هستند که هر مترمربع آن ها، 3 هزار و 200 لیتر آب نیاز دارد؛ حال آنکه مصرف آب یک بنای خاکی نوین (خاک فشرده) تا 7 درصد یک سازه فلزی می تواند کاهش یابد.

عباسی هرفته هشدار می دهد که مدل توسعه شهری مبتنی بر تمرکزگرایی و ساخت مگاشهرها، خود عامل تشدید مصرف آب در ساخت وساز است: این رویه، بلندمرتبه سازی را اجتناب ناپذیر می کند که مستلزم استفاده از همان سیستم های پرمصرف فولادی و بتنی است. در حالی که با آمایش سرزمین صحیح و توسعه متوازن، امکان ساخت شهرهای کوچک تر و متوسط با استفاده از روش های سازه ای کم آب برتر وجود دارد. تمرکززدایی و کوچک سازی کلان شهرها به نفع شهرهای کوچک پراکنده در پهنه سرزمین همان طور که در سنت آبادانی ایران مرسوم بود یک ضرورت است. مگاشهرها ذاتاً ناپایدار و مانند تومور در پیکره منابع آبی عمل می کنند.

به گفته این استاد دانشگاه، ارزانی نسبی آب در دهه های گذشته، اصلی ترین عامل بی توجهی به مصرف بی رویه آن در ساخت وساز بوده است: تاکنون، قیمت آب آنقدر ناچیز بوده که توجه مهندسان و سیاست گذاران را به سوی بهینه سازی مصرف جلب نکرده است. اکنون که بحران آب به اوج رسیده، برخی اولین راه حل را افزایش قیمت آب کارگاهی می دانند. اما این به تنهایی کافی نیست و فقط هزینه ساخت را افزایش داده و بار مالی را به دوش خریدار نهایی می اندازد، بی آنکه لزوماً الگوی ساخت را تغییر دهد.

بحران آب در صنعت ساخت و ساز ایران نیازمند پاسخی فوری، بنیادین و چندوجهی است. وزارت راه و شهرسازی قادر است با اصلاح مقررات ملی ساختمان و اعمال ضوابط اجباری مصرف آب در تولید مصالح و فرآیند ساخت، راه را برای سیستم های کم آب بر (مانند خاک فشرده، مصالح بنایی پیشرفته، چوب، سیستم های پیش ساخته خشک) هموار کند.

ضرورت بازتعریف آمایشی و حرکت به سوی توسعه پراکنده و متوازن برای کاهش اجبار به بلندمرتبه سازی و استفاده از سازه های سنگین بیش از پیش احساس می شود.

سازمان های آب و فاضلاب نیز باید استفاده از آب شرب را برای مصالح ساختمانی و عملیات ساختمانی ممنوع و تأمین آب کارگاهی را از طریق منابع غیرشرب (آب های بازیافتی، آب های نامتعارف) الزامی کنند.