در دهه اخیر، گرانی هزینه خدمات دندانپزشکی و پوشش ناکافی بیمه های پایه برای جبران بخش قابل توجهی از این هزینه ها در کنار کاهش قدرت خرید مردم و نابرابری درآمدها و افزایش اختلاف طبقاتی باعث شده که خدمات درمانی و بهداشت دهان و دندان، به یک نیاز لوکس تبدیل شده و از سبد هزینه های ضروری بسیاری از خانواده ها و به خصوص اقشار فرودست جامعه حذف شود.

به گزارش اعتماد ؛ از ابتدای دهه 1390 گرانی قیمت این خدمات محسوس تر بوده چون تحریم های اقتصادی تحمیل شده بر ایران و ممنوعیت فعالیت شعب بانک های ایرانی در خارج از کشور و دشواری انتقال پول به حساب تولیدکنندگان خارجی، یک مانع مهم برای واردات اقلام مصرفی یا تجهیزات گران قیمت اما پرکاربرد دندانپزشکی است و بنابراین، واردات چمدانی و مسافری اقلام با کیفیت با ارز آزاد، عامل موثر در گرانی هزینه های دندانپزشکی؛ به خصوص در مطب های بخش خصوصی بوده است.

از سال ها قبل دانشکده های دندانپزشکی از جمله مراکزی بودند که برخی خدمات درمانی را با تعرفه دولتی ارایه می دادند اما از اواخر دهه 1380، به دنبال راه اندازی بخش های تخصصی کلینیک های شهرداری پایتخت در کنار این دانشکده ها و ارایه خدمات دندانپزشکی با هزینه ای کمتر از مطب های بخش خصوصی، قشر متوسط و ضعیف راهی این مراکز شدند ولی این مراکز هم از تبعات تحریم های اقتصادی در امان نبود و کاهش کیفیت خدمات دندانپزشکی چه در دانشکده ها و چه در کلینیک های دولتی و نیمه دولتی که در مواردی به افزایش هزینه درمان از جیب بیمار منجر می شد، مراجعات به این مراکز را هم کاهش داد.

حالا قشر ضعیف باید انتخاب می کرد؛ یا با مراجعه به مطب های بخش خصوصی که تمام خدمات را با تعرفه آزاد ارایه می دادند، به زیر خط فقر سقوط کند و از آنچه هست، فقیرتر شود یا اینکه قید دریافت درمان های تخصصی دندانپزشکی را بزند. نتایج پیمایش ملی وزارت بهداشت که سال 1400 منتشر شد، نشان می دهد که راه حل دوم و انصراف از دریافت خدمات درمان تخصصی، گزینه غالب در دهه اخیر بوده چنانکه طبق نتایج این پیمایش، در سال 1400 حدود 17 درصد جمعیت بالای 18 سال کشور، هیچ دندانی در دهان خود نداشتند.

کارشناسان مرکز پژوهش های مجلس، در گزارشی که مهر 1402 با عنوان خدمات بهداشتی و درمانی دهان و دندان در ایران منتشر شد، بر اساس نتایج آخرین پیمایش هزینه درآمد خانوار، نوشتند که در سال 1400 سهم خدمات دندانپزشکی از کل پرداخت از جیب هزینه های سلامت 21.14 درصد، اما سهم هزینه دارو از جیب مردم 31.84 درصد است و بنابراین، هزینه های دندانپزشکی در بین تمام خدمات سلامت و مرتبط با بهداشت و درمان، رتبه دوم پرداخت از جیب مردم را دارد.

در بخش دیگری از این گزارش اعلام شده بود که در سطح کل جمعیت و خانوارهای شهری، خدمات دندانپزشکی سبب بیشترین مواجهه با هزینه های کمر شکن سلامت بوده ولی با وجود گرانی درمان های دندانپزشکی، حفاظت مالی از مردم در برابر هزینه های دندانپزشکی بسیار ناچیز است به گونه ای که افراد نیازمند به درمان را با هزینه های کمر شکن مواجه می کند.

مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش تایید می کرد که حتی سازمان بهداشت جهانی هم درمان های دندانپزشکی را گران ترین ها در میان تمام بیماری های مزمن می داند و معترف است که دریافت این درمان ها، بار اقتصادی زیادی، هم بر افراد و هم بر سیستم های مراقبت بهداشت تحمیل می کند. البته کاهش مراجعات برای درمان های تخصصی دندانپزشکی، غیر از گرانی هزینه های درمان دلایل دیگری هم دارد اگرچه که ناتوانی در پرداخت هزینه ها، متهم ردیف اول کاهش مراجعات به مراکز دولتی و نیمه خصوصی و خصوصی خدمات دندانپزشکی است.

کارشناسان مرکز پژوهش های مجلس، در این گزارش با ارایه اعداد و ارقام اعلام کردند که توزیع نامناسب دندانپزشکان در سطح کشور باعث شده که در برخی استان ها، ما به ازای تعداد دندانپزشکان عمومی و متخصص، کمتر از جمعیت هدف باشد و در این زمینه دچار تبعیض شویم. طبق اعلام سازمان نظام پزشکی کشور، در سال 1402 حدود 45 هزار دندانپزشک در کشور فعال بوده اند که از این تعداد، حدود 38 هزار نفر، دندانپزشک عمومی و حدود 5 هزار نفر، دندانپزشک متخصص هستند.

در همین سال، در حالی که میانگین کشوری توزیع دندانپزشک، 44 نفر به ازای 100 هزار نفر جمعیت است، توزیع استانی دندانپزشکان حاکی از آن است که استان تهران با 116 دندانپزشک به ازای 100 هزار نفر جمعیت، برخوردارترین بین 31 استان است و سپس استان های یزد، اصفهان و فارس به ترتیب در رتبه های دوم تا چهارم هستند و استان سیستان و بلوچستان با 18 دندانپزشک به ازای 100 هزار نفر جمعیت، محروم ترین بین 31 استان کشور محسوب می شود.

اما باید دید که چرا توزیع دندانپزشک در استان های کشور نامتناسب است. کمبود اعتبارات دانشگاه های علوم پزشکی برای نگهداشت نیروی متخصص و امکانات ناکافی وتجهیزات فرسوده و کهنه و از کار افتاده؛ به خصوص در استان های محروم می تواند یکی از دلایل این توزیع نامناسب باشد ولی اگر فرض کنیم که تعداد بیمار و تعداد دندانپزشک مثل حلقه های زنجیر به یکدیگر وابسته اند، باز به تاثیر مستقیم کاهش قدرت اقتصادی و حذف خدمات گران قیمت دندانپزشکی از سبد هزینه خانوار در مناطق محروم و برای اقشار ضعیف و فرودست می رسیم و طبیعی است که وقتی دندانپزشک شاغل در منطقه محروم؛ چه آنکه مطب خصوصی دارد و چه آنکه در یک مرکز درمانی دولتی مشغول به کار است، اگر مراجعه کننده و بیمار نداشته باشد، نیازی به تداوم حضور در منطقه محروم نمی بیند.

در پیمایش ملی وزارت بهداشت با نام اطلس پیمایش عوامل خطر بیماری های غیر واگیر ایران که سال 1400 انجام شد، سلامت و بیماری های دهان و دندان جمعیت کشور هم مورد بررسی قرار گرفت.

در پیمایش سال 1400 وزارت بهداشت در سرشماری افرادی که ساده ترین اما مهم ترین روش برای مراقبت از دندان ها را رعایت می کنند و مسواک روزانه دارند اعلام شده بود که این عدد در جمعیت کل کشور 82.46 درصد، در فقیرترین طبقه اقتصادی کشور 70.5 درصد، در غنی ترین طبقه اقتصادی کشور 92.19 درصد، در گروه سنی 18 تا 24 سال بالای 91 درصد و در گروه سنی بالای 75 سال کمتر از 54 درصد، در جمعیت شهر 85.3 درصد و در جمعیت روستایی 73.9 درصد است.

در بخش دیگری از پیمایش، در سرشماری افرادی که از دهان و دندان خودمراقبت نمی کنند اعلام شده بود که این عدد در جمعیت کل کشور 14.5 درصد، در فقیرترین طبقه اقتصادی 26.2 درصد، در ثروتمندترین طبقه اقتصادی 5.5 درصد، در جمعیت شهرنشین 11.8 درصد، در جمعیت روستایی، 22.3 درصد، در گروه سنی 18 تا 34 سال حدود 6.5 درصد بوده و با افزایش سن این بی توجهی افزایش می یابد چنانکه در گروه سنی 45 تا 54 سال به بیش از 14 درصد و در گروه سنی 55 تا 64 سال به بیش از 21 درصد می رسد.

کاهش شدید مصرف لبنیات که عامل تامین کلسیم و موثر در استحکام استخوانی است، کاهش شدید مصرف میوه و سبزیجات به عنوان تامین کننده ویتامین ها و املاح و ریزمغذی های مورد نیاز بدن و در سوی مقابل، افزایش مصرف نوشابه و شیرینی ها و غذاهای چرب و بی خاصیت اما سیرکننده که هم سلامت جسمانی را کاهش داده و هم زمینه ساز بروز بیماری های دهان و پوسیدگی دندانی می شوند، اتفاقات این دهه بوده که البته دلیلی جز گرانی و کاهش قدرت خرید اقشار متوسط و ضعیف نداشته و آمارهای وزارت بهداشت هم موید این روند است آن هم در حالی که در مقابل این وضع، اقدامات حمایتی را از سوی دولت ها شاهد نبوده ایم.

در پیمایش سال 1400 وزارت بهداشت 37 درصد جمعیت کشور دوبار در هفته مصرف میوه داشتند که البته در فقیرترین طبقه اقتصادی این عدد 20.4 درصد و در ثروتمندترین 51.4 درصد، در جمعیت شهری 39.39 درصد و در جمعیت روستایی 30.12 درصد بود. سه بار مصرف سبزی در هفته، برای جمعیت کل کشور 8.59 درصد، در فقیرترین طبقه اقتصادی 5.9 درصد، در ثروتمندترین 11.3 درصد، در جمعیت شهری 9 درصد و در جمعیت روستایی 7.17 درصد بود.

پرسش دیگر در این پیمایش مصرف 5 نوبت میوه و سبزی در هفته بود که این عدد در جمعیت کل کشور 6.21 درصد، در جمعیت شهری 6.86 درصد، جمعیت روستایی 4.27 درصد، فقیرترین طبقه اقتصادی 2.9 درصد و ثروتمندترین طبقه اقتصادی 9.56 درصد بود. در بخش دیگری از این پیمایش و در فصل مصرف لبنیات، فقط 3 درصد از جمعیت کشور مصرف سه بار یا بیشتر لبنیات در روز اما 4.5 درصد، کمتر از یک بار در ماه یا صفر درصد مصرف لبنیات داشتند.

توزیع نابرابر درآمدها و تمرکز امکانات در پایتخت یا مراکز استان های برخوردار، می تواند در افزایش شیوع بیماری های دهان و دندان در مناطق محروم مورد توجه باشد. قشر متوسط و مرفه، در مراکز استان های برخوردار و به خصوص تهران، توان بالاتری برای دریافت مراقبت های تخصصی و پیشگیرانه و حتی درمان موثر در بیماری های دهان و دندان دارند علاوه بر اینکه مراکز استان های برخوردار و بخصوص، تهران، ویترین استان هستند که توزیع درآمد و امکانات استانی در مرکز، باعث تمرکز نیروهای متخصص می شود و بنابراین، نه فقط در تهران، حتی در شهرهایی همچون مشهد و اصفهان و شیراز و تبریز هم می توان شاهد بود که شاخص سلامت دهان و دندان یا دریافت مراقبت های سلامت نسبت به سایر شهرهای همین استان ها بالاتر باشد که جدول های پیمایش سال 1400 وزارت بهداشت هم این وضع را تایید می کند. نتایج آخرین پیمایش ملی وزارت بهداشت درباره شاخص بهداشت و بیماری های دهان و دندان در کشور نشان می دهد که بیش از 16 درصد جمعیت بالای 18 سال کشور، تمام دندان های خود را از دست داده اند و دچار بی دندانی کامل هستند .