علی خورسند جلالی طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در روزهایی که زمزمه اجرای مکانیزم موسوم به ماشه (snapback) در محافل غربی و داخلی شدت گرفته، بار دیگر لازم است از منظری حقوقی، راهبردی و واقع گرایانه به برجام نگاه کنیم؛ توافقی که اگرچه پرچالش بود، اما بر پایه منطق بازگشت پذیری متوازن بنا شد و هنوز هم می تواند بهترین گزینه ایران برای خروج از وضعیت تنش آلود فعلی باشد.

تیم مذاکره کننده ایران در جریان توافق برجام، بر اصل مهمی پافشاری کرد: حق بازگشت به موقعیت پیشین، در صورت نقض عهد طرف مقابل. این اصل که در ادبیات فنی برجام با عنوان بازگشت پذیری (Reversibility) شناخته می شود، اجازه می داد ایران در صورت خلف وعده طرف های غربی، بدون طی مراحل زمان بر، فعالیت های هسته ای خود را به وضعیت پیشابرجام بازگرداند.

طبیعتا طرف مقابل نیز خواهان تضمینی مشابه بود؛ آنان نیز ساز و کاری را طلب کردند که در صورت نقض تعهدات ازسوی ایران، بتوانند بدون درگیر شدن در ساز و کارهای حقوقی پیچیده، وضعیت بین المللی قبل از برجام را احیا کنند؛ وضعیتی که 5 قطعنامه ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، ایران را تحت شدیدترین تحریم های چندجانبه قرار داده بود و برخی افراد که عامل به وجود آمدن آن تحریم ها بودند، به برجام خرده می گرفتند.

این تقابل خواسته ها منجر به شکل گیری ساز و کار حل و فصل اختلافات (Dispute Resolution Mechanism - DRM) شد؛ مکانیزمی که بعدها در ادبیات رسانه ای به اشتباه مکانیزم ماشه نام گرفت، درحالی که چنین اصطلاحی اصلا در متن برجام وجود ندارد. اکنون که برخی دولت های اروپایی زمزمه اجرای این ساز و کار را در سر دارند، باید توجه کرد که اجرای کامل آن با موانع جدی و ساختاری روبه رو است:

٭ عبور زمان از فرصت اداری شورای امنیت: طبق مفاد برجام، هرگونه بازگرداندن تحریم ها باید در چارچوب قطعنامه 2231 و در بازه زمانی مشخصی انجام شود.

٭ ریاست پاکستان بر شورای امنیت در ماه جاری: ریاست دوره ای شورای امنیت دراختیار پاکستان است؛ کشوری که نه تنها از متحدان ایران در مجامع بین المللی به حساب می آید، بلکه علاقه ای به تحریک تنش در منطقه ندارد.

٭ ریاست روسیه در ماه آینده (اکتبر): روسیه که به عنوان عضو دایم شورا و متحد راهبردی ایران عمل می کند، در ماه آتی ریاست دوره ای شورای امنیت را برعهده می گیرد؛ موضوعی که عملا قدرت ایجاد اختلال در هرگونه روند خصمانه علیه ایران را دراختیار مسکو قرار می دهد.

افزون بر اینها، تامین بودجه و تمدید ماموریت کمیته اجرای تحریم ها نیز نیازمند رای و همکاری کشورهایی چون روسیه و چین است. مشابه اتفاقی که سال گذشته درباره کره شمالی افتاد، احتمال کارشکنی یاعدم تمدید ماموریت کمیته نظارتی می تواند مکانیزم ماشه را به یک پدیده نیمه تعطیل بدل کند.

برجام، با تمام نقدهایی که بر آن وارد بود، توافقی عقلانی و فنی برای مدیریت اختلافات هسته ای و گشودن پنجره تعامل اقتصادی با جهان بود. اینکه امروز ایران در پاسخ به بدعهدی طرف مقابل، با استناد به مواد 26 و 36 توافق، کاهش تعهدات را آغاز کرده، نشانه وفاداری به منطق خود توافق است، نه نقض آن.

این درحالی است که اقدامات ایران همواره تدریجی، بازگشت پذیر و قابل راستی آزمایی بوده اند. در مقابل، طرف های غربی سال هاست هیچ گونه تعهد اقتصادی ای را اجرا نکرده اند. اگر قرار است از نقض عهد صحبت کنیم، ابتدا باید به نقض عهدِ طرف مقابل پرداخت.

برجام را نه باید با آرمان گرایی سنجید، نه با خصومت. آنچه این توافق را بی بدیل می کند، واقع گرایی نهفته در متن آن است: توازنی شکننده، اما قابل احیا. در جهانی بی تضمین، آنچه می ماند تدبیر و محاسبه دقیق منافع ملی است و گاهی، ماشه ای که به ظاهر تهدید می کند اما فشنگی برای شلیک ندارد.