فرزاد نعمتی، روزنامه نگار، در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: مشروطه را به درستی آغازگاه ایران مدرن دانسته اند، اما اغلب این نوید با گزاره انقلاب ناقص به یأس می گراید. هر دسته ای نیز از ظن خویش یار این داعیه می شود. محافظه کاران سنتی از این سخن می گویند که این انقلاب ربوده شد و به دست غربزدگان افتاد و تجددخواهان بر این باورند که در سایه استمرار مواریث مرده ریگ سنت، نه بساط استبداد برچیده شد، نه استقلال تحقق یافت و نه حقوق ملت استیفا شد.

شرحی ست جانگداز، این نمایش بر صحنه تاریخ رفته؛ آمیخته به شور عدالتخانه و حماسه مقاومت در برابر استبداد صغیر و فتح تهران تا تراژدی غائله پارک اتابک و رویارویی تلخ برادران مجاهدی که تا دیروز در سنگر مشروطه، هم نفس بودند و اینک هر یک دلتنگ تر از آن روزهای خوش اتحاد، جز زبان خشم تفنگ، نمی توانستند به نوایی خوش برسند و سازهایشان را به خدمت ارکستر امر ملی درآورند.

بعدتر با گشوده شدن دوباره زخم مغایرت ملت و دولت برخی را این پندار تسخیر کرد که مشروطه هم خواب و خیالی بود و بس. گفتند مگرنه اینکه آخوندزاده سی وپنج سال پیش از انقلاب در نامه ای به میرزا یوسف خان مستشارالدوله رفع همین مغایرت را از واجبات دانسته و نوشته بود نهایت منافع ملت و آبادی مملکت و وطن مقتضی آن است که در میان ملت و سلطنت اتحاد و الفت پیدا شود .

فرخی یزدی از جمله همین منتقدان بود که سال ها پس از مشروطه سرود: دولت هر مملکت در اختیار ملت است/ آخر ای ملت، به کف کی اختیار آید تُرا؟ قضای روزگار را بنگر که همین فرخی یزدی در کنار عارف قزوینی و یحیی دولت آبادی از جمله نخستین کسانی بود که لفظ ناقص را بر آن جنبش الصاق کرد و حتی از شهادت آن سخن گفت: انقلاب ما چو شد از دست ناپاکان شهید / نیست غیر از خون پاکان خونبهای انقلاب .

همو بود که ته نوشت معکوس مشروطه را نتیجه نقصانی قلمداد کرد که بدان راه یافت: از انقلاب ناقص ما بود کاملاً/ دیدیم اگر نتیجه معکوس انقلاب . چند دهه بعد شاعری دیگر، محمدعلی سپانلو در کتاب چهار شاعر آزادی از خوانندگانش خواست در عبارت انقلاب ناقص ، دقیق شوند تا دریابند منظور فرخی یزدی جز این نیست که انقلاب بورژوایی باید به وسیله انقلاب سوسیالیستی تکمیل شود. در آنچه البته سپانلو گمان می برد، علت نقصان آن انقلاب نزد فرخی یزدی باشد، نمی توان به آسانی گمانه زد چون دست فرخی یزدی از دار دنیا کوتاه است و همان شعر نخستین نیز سخنی مخالف این برداشت را تداعی می کند اما در این تردید می توان به جد نشست که کجای آن انقلاب در پی برابری طبقاتی بود و طبقه به معنای سوسیالیستی آن، کدامین جایگاه را در مطالبات مشروطه خواهان داشت که باید نقصان آن انقلاب را به تحقق نیافتن چنین رویایی پیوند زد؟

مشروطه را از این زاویه باید بیش از هر چیز قربانی سوءتفاهم ها دانست؛ چه آنجا که برخی ملت به مثابه شریعت را بر ملت به عنوان تجمع آزادانه شهروندان در نظمی مدنی ارجحیت بخشیدند و چه این جا که انگار خواست عدالت به عدالت اجتماعی تقلیل داده شده است تا فراموش شود آن عدالتی که مشروطه خواهان بر آن بیش از هر چیز پای می فشردند، برابری در برابر قانون بود که بیش از آنکه سویه ای سوسیالیستی داشته باشد، خواستگاهی ملی گرایانه داشت و می خواست به زبان ساده بگوید باید آن مرزبندی های عرفی، مذهبی، طبقاتی و سیاسی را به کنار گذاشت تا برای همگان یعنی همه شهروندان ساکن ایران یک قانون نوشته شود و یک قانون به اجرا درآید.

نیک که بنگریم، گره مشروطه خواهی نیز آنجا به دست مشروعه خواهان کور شد که همین برابری حقوقی نزد کسانی چون شیخ فضل الله نوری محلی از اعراب نداشت و بدین ترتیب، ابرپروژه مشروطه یعنی ملت دولت سازی به بن بست رسید. بدین ترتیب و با رواج گفتارهای روشنفکرانه ای که آشکارا دولت و ملت هر دو را بازیچه هایی انتزاعی می پنداشتند و بیش از آنها به استعمار و امت می اندیشیدند، اینک در وضعی قرار گرفته ایم که هنوز و همچنان پرسش مشروطه پیش روی ما، حل ناشده باقی مانده و این انگاره که ایران برای همه ایرانیان باشد و نشانی از خودی و غیرخودی در مناسبات حقوقی و سیاسی آن نباشد، مسئله ای معاصر است.

این زخم کهنه ناسور را البته که تدبیری باید زیرا بی آن، هر آرمان دیگر سیاسی، حبابی روی آب است، چه آزادی چه عدالت. در دنیای پس از وستفالی هر شکلی از سیاست ورزی دموکراتیک فقط در قالب دولت ملت، می تواند به صفت مدرن متصف شود. اگر سیاست در معنای کلاسیک آن به فن ایجاد، حفظ و بسط قدرت گفته می شد، در عصر مدرن کنترل قدرت نیز بر آن سه گانه افزوده شد و مگر مشروطه چیزی جز همین دموکراتیک کردن قدرت و حد زدن بر آن است.

همگی اینها اما تا امر ملی محقق نشود و دولت ملت شکل نگیرد، چیزی جز لفاظی نخواهند بود. از این منظر هر حکومتی برای آنکه مدرن باشد، باید مشروطه شود و هر مشروطه ای برای تحقق باید ملی باشد. در چنین مشروطه ای هر پدیداری نیز باید در وهله نخست متصف باشد به صفت ملی؛ از دولت ملی تا دین ملی.