طرح مناره که توسط محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران و مذاکره کننده ارشد هسته ای، پیشنهاد شده، یکی از ابتکارات جدید در حوزه دیپلماسی هسته ای است که در مقاله ای در روزنامه گاردین (31 جولای 2025) مطرح شده است. جزییات طرح چیست و چه نقدهایی بر آن وارد شده است؟

به گزارش خبرآنلاین، طرح مناره (Middle East Nuclear Activities and Regional Arrangement) که توسط محمدجواد ظریف و محسن بهاروند، معاون پیشین وزیر امور خارجه و سفیر ایران در بریتانیا، پیشنهاد شده، ابتکاری بلندپروازانه برای بازتعریف همکاری های هسته ای در خاورمیانه است. این طرح در مقاله ای در گاردین منتشر شده و پیشنهاد می دهد که یک مجمع منطقه ای تحت نظارت سازمان ملل متحد برای همکاری هسته ای غیرنظامی در خاورمیانه و شمال آفریقا ایجاد شود. هدف اصلی این مجمع، به اشتراک گذاشتن فناوری و مواد هسته ای، از جمله اورانیوم غنی شده، برای مقاصد صلح آمیز و تحت نظارت بین المللی است تا از این طریق، تهدید سلاح های هسته ای در منطقه کاهش یابد.

طرح مناره پیشنهاد می دهد که کشورهای منطقه، از جمله ایران، بتوانند برنامه های هسته ای غیرنظامی خود را توسعه دهند، اما این توسعه تحت نظارت دقیق آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) و در چارچوبی منطقه ای انجام شود. ظریف تأکید دارد که این طرح می تواند مذاکرات هسته ای ایران با غرب را از تمرکز صرف بر برنامه هسته ای ایران به گفت وگویی گسترده تر درباره همکاری های منطقه ای تغییر دهد. او استدلال می کند که این رویکرد، با ایجاد شفافیت و اعتماد متقابل، می تواند به کاهش تنش ها در منطقه کمک کند و در عین حال، حق ایران برای غنی سازی اورانیوم به منظور مقاصد صلح آمیز را به رسمیت بشناسد.

از منظر عملیاتی، طرح مناره شامل ایجاد یک نهاد منطقه ای است که در آن، کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بتوانند فناوری هسته ای، دانش فنی، و مواد موردنیاز برای برنامه های غیرنظامی را به اشتراک بگذارند. این نهاد تحت نظارت سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی اتمی فعالیت خواهد کرد و هدف آن، جلوگیری از رقابت تسلیحاتی هسته ای و تقویت همکاری های علمی و صنعتی است. ظریف معتقد است که این طرح می تواند به عنوان بستری برای اعتمادسازی عمل کند و به ویژه، با توجه به نگرانی های غرب درباره برنامه هسته ای ایران، زمینه ای برای بازرسی های بین المللی و شفافیت بیشتر فراهم آورد.

طرح مناره در رسانه های انگلیسی زبان، به ویژه در روزنامه های معتبر آمریکا و اروپا، با واکنش های متفاوتی مواجه شده است. این واکنش ها را می توان در دو دسته کلی تقسیم بندی کرد: دیدگاه های محتاطانه اما امیدوارکننده و دیدگاه های بدبینانه و انتقادی. در ادامه، بازتاب این طرح در برخی از رسانه های برجسته بررسی می شود. روزنامه گاردین، که مقاله اصلی ظریف را منتشر کرد، طرح مناره را به عنوان ابتکاری مثبت اما بلندپروازانه معرفی کرده است. این روزنامه در مقاله ای جداگانه به قلم سایمون تیسدال، مفسر امور خارجی، به بررسی پیامدهای این طرح پرداخته و آن را به عنوان فرصتی برای کاهش تنش ها در منطقه توصیف کرده است.

سایمون تیسدال استدلال می کند که اگر غرب و اسراییل واقعاً به دنبال جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای هستند، باید از این طرح حمایت کنند، زیرا می تواند زمینه ای برای اعتمادسازی و همکاری منطقه ای فراهم کند. او تأکید دارد که حملات نظامی اخیر آمریکا و اسراییل به تأسیسات هسته ای ایران، نه تنها برنامه هسته ای این کشور را متوقف نکرده، بلکه به تقویت موضع تندروها در تهران منجر شده است. تیسدال طرح مناره را فرصتی برای تغییر مسیر از تقابل به دیپلماسی می داند.

همچنین بی بی سی در گزارشی درباره حملات اخیر به تأسیسات هسته ای ایران، به طور غیرمستقیم به طرح مناره اشاره کرده و آن را در چارچوب تلاش های دیپلماتیک ایران برای کاهش فشارهای بین المللی ارزیابی کرده است. این رسانه، با استناد به گزارش های اطلاعاتی، اعلام کرد که حملات آمریکا و اسراییل نتوانسته برنامه هسته ای ایران را متوقف کند و پیشنهاد ظریف می تواند به عنوان راه حلی برای بازگرداندن مذاکرات به مسیر دیپلماتیک مطرح شود. بااین حال، بی بی سی به نقل از مقامات آمریکایی، این طرح را به عنوان تلاشی برای منحرف کردن توجه از برنامه هسته ای ایران تفسیر کرده است.

نیویورک تایمز نیز، یکی از روزنامه های برجسته آمریکا، به طور مستقیم به طرح مناره نپرداخته، اما در مقالات اخیر خود درباره مذاکرات هسته ای ایران، به مواضع ظریف در گذشته اشاره کرده و او را به عنوان چهره ای کلیدی در دیپلماسی هسته ای ایران معرفی کرده است. این روزنامه در سال 2017، در گفت وگویی با ظریف، به دیدگاه او درباره لزوم مذاکره برابر و متقابل اشاره کرده بود که شباهت هایی با منطق طرح مناره دارد. نیویورک تایمز به طور کلی مواضع محتاطانه ای نسبت به ابتکارات ایران دارد و اغلب آن ها را در چارچوب تلاش برای کاهش فشار تحریم ها تفسیر می کند.

فایننشال تایمز، دیگر روزنامه معتبر اروپایی، در تحلیل های خود درباره وضعیت کنونی مذاکرات هسته ای، به طرح مناره به عنوان پیشنهادی اشاره کرده که می تواند مذاکرات را از بن بست خارج کند. این روزنامه به نقل از دیپلمات های اروپایی تأکید کرده که طرح ظریف، با وجود چالش های اجرایی، می تواند زمینه ای برای گفت وگوهای گسترده تر با حضور کشورهای منطقه فراهم کند. بااین حال، فایننشال تایمز به موانع سیاسی، از جمله بی اعتمادی متقابل بین ایران و غرب، به عنوان مانعی برای عملی شدن این طرح اشاره کرده است.

به طور کلی، رسانه های انگلیسی زبان، به ویژه گاردین و بی بی سی، طرح مناره را به عنوان ابتکاری مثبت اما چالش برانگیز ارزیابی کرده اند. آن ها این طرح را در چارچوب تلاش های ایران برای بازسازی وجهه بین المللی خود و کاهش فشارهای ناشی از تحریم ها و حملات نظامی اخیر می بینند. بااین حال، بدبینی های موجود، به ویژه در رسانه های آمریکایی، نشان دهنده نگرانی از نیت واقعی ایران و امکان سوءاستفاده از این طرح برای پیشبرد برنامه هسته ای است.

رسانه های معتبر داخلی ایران، از جمله روزنامه های نزدیک به جریان های مختلف سیاسی و خبرگزاری های رسمی، واکنش های متنوعی به طرح مناره نشان داده اند. این واکنش ها را می توان در چهار دسته اصلی دسته بندی کرد: حمایت مشروط، انتقاد از خوش بینی بیش ازحد، نگرانی از تضعیف استقلال ملی، و نقد به عنوان تاکتیک دیپلماتیک. در ادامه، این نقدها با استناد به منابع معتبر بررسی می شوند.

برخی رسانه های اصلاح طلب، مانند روزنامه شرق، از طرح مناره به عنوان ابتکاری مثبت برای کاهش تنش ها حمایت کرده اند. شرق در مقاله ای تحلیلی (10 مرداد 1404) استدلال کرد که طرح ظریف می تواند به عنوان گامی برای اعتمادسازی با غرب عمل کند، به ویژه در شرایطی که مذاکرات هسته ای با بن بست مواجه شده است. این روزنامه تأکید کرد که همکاری منطقه ای تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند به کاهش فشارهای بین المللی کمک کند و در عین حال، حق ایران برای توسعه برنامه هسته ای صلح آمیز را تضمین نماید. بااین حال، شرق هشدار داد که موفقیت این طرح به پذیرش آن از سوی کشورهای منطقه، به ویژه اسراییل و کشورهای عربی، بستگی دارد که با توجه به تنش های موجود، بعید به نظر می رسد.

خبرگزاری ایرنا رسانه رسمی دولت، نیز در گزارشی (12 مرداد 1404) به حمایت مشروط از این طرح پرداخت. ایرنا طرح مناره را در راستای سیاست های دولت مسعود پزشکیان برای کاهش تنش های منطقه ای دانست و تأکید کرد که این طرح می تواند به عنوان جایگزینی برای مذاکرات مستقیم با آمریکا عمل کند. بااین حال، ایرنا به نقل از کارشناسان دیپلماتیک هشدار داد که بدون تضمین های محکم از سوی غرب، این طرح ممکن است به ابزاری برای فشار بیشتر بر ایران تبدیل شود.

رسانه های اصولگرا، مانند روزنامه کیهان، با دیده تردید به طرح مناره نگریسته و آن را نشانه ای از خوش بینی بیش ازحد ظریف به غرب توصیف کرده اند. کیهان در سرمقاله ای (11 مرداد 1404) استدلال کرد که پیشنهاد همکاری هسته ای منطقه ای، در شرایطی که غرب و اسراییل به تأسیسات هسته ای ایران حمله کرده اند، غیرواقع بینانه است. این روزنامه به نقل از حسین شریعتمداری، سردبیر خود، نوشت: ظریف بار دیگر با خوش بینی به غرب، در پی ارائه امتیازاتی است که ممکن است استقلال هسته ای ایران را به خطر بیندازد. کیهان تأکید کرد که تاریخ مذاکرات هسته ای، به ویژه تجربه برجام، نشان دهنده غیرقابل اعتماد بودن غرب است.

خبرگزاری فارس نیز در تحلیلی (13 مرداد 1404) طرح مناره را به عنوان تلاشی برای جلب نظر غرب و انحراف از برنامه هسته ای مستقل ایران نقد کرد. فارس به نقل از یک تحلیلگر سیاسی نوشت: این طرح، در بهترین حالت، یک ایده آرمان گرایانه است که در عمل، به دلیل بی اعتمادی کشورهای منطقه و فشارهای آمریکا و اسراییل، اجرایی نخواهد شد. این رسانه معتقد است که ظریف با این طرح، به دنبال بازسازی وجهه خود در داخل و خارج از کشور است.

برخی رسانه ها، مانند روزنامه جوان، نگرانی هایی درباره تأثیر طرح مناره بر استقلال ملی ایران مطرح کرده اند. جوان در مقاله ای (14 مرداد 1404) استدلال کرد که همکاری منطقه ای تحت نظارت سازمان ملل ممکن است به معنای پذیرش نظارت های سختگیرانه تر بر برنامه هسته ای ایران باشد، که این امر می تواند استقلال علمی و فنی ایران را محدود کند. جوان همچنین به تجربه برجام اشاره کرد و هشدار داد که طرح هایی مانند مناره ممکن است به کاهش توان بازدارندگی ایران منجر شود.

برخی رسانه های میانه رو، مانند خبرگزاری ایسنا، طرح مناره را به عنوان تاکتیکی دیپلماتیک برای کاهش فشارهای بین المللی ارزیابی کرده اند. ایسنا در گزارشی (15 مرداد 1404) نوشت که این طرح، بیش از آنکه راه حلی عملی باشد، تلاشی برای تغییر فضای مذاکرات و جلب حمایت کشورهای اروپایی است. این خبرگزاری به نقل از یک دیپلمات ایرانی نوشت: ظریف با این طرح، به دنبال ایجاد اهرمی برای مذاکرات با اروپا و کاهش فشارهای ناشی از قطعنامه اخیر آژانس بین المللی انرژی اتمی است. ایسنا تأکید کرد که این طرح، در شرایط کنونی، بیشتر یک ابزار دیپلماتیک است تا یک برنامه عملیاتی.

طرح مناره محمدجواد ظریف، در بستر تاریخی و سیاسی کنونی، می تواند به عنوان ابتکاری خلاقانه برای تغییر گفتمان مذاکرات هسته ای ایران با غرب تلقی شود. این طرح، با تغییر تمرکز از برنامه هسته ای ایران به همکاری های منطقه ای، تلاش می کند تا مذاکرات را از حالت تقابلی به گفت وگویی سازنده تبدیل کند. از منظر نظری، این طرح را می توان در چارچوب تئوری دیپلماسی اعتمادسازی (Confidence-Building Diplomacy) تحلیل کرد، که بر ایجاد شفافیت و همکاری متقابل برای کاهش بی اعتمادی تأکید دارد. ظریف، با پیشنهاد یک مجمع منطقه ای تحت نظارت سازمان ملل، به دنبال ایجاد فضایی است که در آن، ایران بتواند برنامه هسته ای صلح آمیز خود را در چارچوبی بین المللی و با مشارکت کشورهای منطقه پیش ببرد.

از منظر عملی نیز، طرح مناره می تواند به حل بحران هسته ای ایران با غرب از چند جهت کمک کند. نخست، این طرح با تأکید بر نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی، نگرانی های غرب درباره احتمال نظامی سازی برنامه هسته ای ایران را کاهش می دهد. دوم، با ایجاد بستری برای همکاری منطقه ای، این طرح می تواند کشورهای عربی و حتی اسراییل را به گفت وگو درباره مسائل هسته ای ترغیب کند، که این امر می تواند به کاهش تنش های منطقه ای منجر شود. سوم، طرح مناره می تواند به عنوان اهرمی برای مذاکرات با اروپا عمل کند، به ویژه در شرایطی که ایران از مذاکره مستقیم با آمریکا خودداری کرده و با کشورهای اروپایی (بریتانیا، فرانسه، و آلمان) در حال گفت وگو است.

بااین حال، چالش های متعددی پیش روی این طرح وجود دارد. بی اعتمادی متقابل بین ایران و غرب، به ویژه پس از حملات نظامی اخیر آمریکا و اسراییل به تأسیسات هسته ای ایران، مانع اصلی اجرای این طرح است. علاوه براین، مخالفت های داخلی در ایران، به ویژه از سوی جریان های اصولگرا که طرح را خوش بینانه و مغایر با استقلال ملی می دانند، می تواند مانع از اجماع داخلی برای پیشبرد این ابتکار شود. همچنین، عدم همراهی کشورهای منطقه، به ویژه اسراییل، که دارای زرادخانه هسته ای اعلام نشده است، اجرای طرح را دشوار می کند.

از منظر تئوری واقع گرایی (Realism) در روابط بین الملل، که بر منافع ملی و قدرت تأکید دارد، طرح مناره می تواند به عنوان تلاشی برای افزایش قدرت چانه زنی ایران در مذاکرات هسته ای دیده شود. ایران با این طرح، به دنبال به رسمیت شناختن حق خود برای غنی سازی اورانیوم و کاهش فشارهای بین المللی است. بااین حال، این طرح فرصتی برای ایجاد نهادهای منطقه ای و تقویت دیپلماسی چندجانبه است.

طرح مناره محمدجواد ظریف، تلاشی برای بازتعریف گفتمان هسته ای در خاورمیانه است که با هدف ایجاد همکاری های صلح آمیز هسته ای و حرکت به سوی منطقه ای عاری از سلاح های هسته ای ارائه شده است. این طرح، با پیشنهاد تأسیس یک مجمع منطقه ای تحت نظارت سازمان ملل، می تواند به کاهش تنش ها و اعتمادسازی بین ایران و غرب کمک کند. بازتاب این طرح در رسانه های انگلیسی زبان، از حمایت محتاطانه گاردین و بی بی سی تا بدبینی های موجود در رسانه های آمریکایی، نشان دهنده پیچیدگی های سیاسی این ابتکار است.

در داخل ایران، رسانه های اصلاح طلب از این طرح حمایت کرده اند، اما اصولگرایان آن را خوش بینانه و حتی مغایر با استقلال ملی می دانند. بااین حال، طرح مناره، با ایجاد بستری برای گفت وگوهای منطقه ای و کاهش تمرکز بر برنامه هسته ای ایران، می تواند به عنوان گامی به سوی حل بحران هسته ای عمل کند، مشروط بر اینکه با حمایت بین المللی و اجماع داخلی همراه شود.