فرارو- امیل هوکایم مدیر امنیت منطقه ای و پژوهشگر ارشد امنیت خاورمیانه در مؤسسه بین المللی مطالعات استراتژیک بریتانیا

به نقل از نشریه فارن افرز، در ابتدای سال جاری میلادی، کشورهای عرب حوزه خلیج فارس در نقطه اوج اقتدار اقتصادی قرار گرفتند. بحران انرژی ناشی از همه گیری کرونا، خزانه های این دولت ها را سرشار از درآمد کرد و جایگاه آن ها را به عنوان بازیگران کلیدی بازار جهانی نفت و در مورد قطر، به عنوان تأمین کننده مطمئن گاز طبیعی مایع بیش از هر زمان دیگری تقویت ساخت. در سال های اخیر، دولت های خلیج فارس با دقت و مهارت، رقابت میان قدرت های جهانی همچون چین، روسیه و ایالات متحده را مدیریت کرده و همزمان موفق شدند روابط خود را با رقبای منطقه ای از جمله ایران و ترکیه را نیز بهبود ببخشند.

دونالد ترامپ در نخستین سفر خارجی مهم خود پس از آغاز دور دوم ریاست جمهوری، راهی قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی شد؛ کشورهایی که به نظر می رسید بیش از هر متحد دیگری، رمز تعامل با رییس جمهور آمریکا را دریافته اند: امضای قراردادهای پرسروصدای چند تریلیون دلاری و توجه ویژه به منافع اقتصادی خانواده ترامپ. دولت های عرب حوزه خلیج فارس در ازای تعهد به سرمایه گذاری دو تریلیون دلاری در اقتصاد ایالات متحده طی چهار تا ده سال آینده، موفق شدند دستاوردهای چشمگیری را به سبد دیپلماسی خود بیفزایند: قراردادهای عظیم تسلیحاتی، دسترسی انحصاری به فناوری های پیشرفته آمریکایی و وعده هایی برای اتخاذ رویکردی عمل گرایانه تر و منعطف تر از سوی واشینگتن در قبال مسائل خاورمیانه.

کشورهای عرب حوزه خلیج فارس در موقعیتی ممتاز قرار گرفته اند: ثروت عظیم، منابع گسترده انرژی، ثبات سیاسی داخلی و موقعیت ژئوپلیتیک راهبردی، این دولت ها را به بازیگران کلیدی در مسیر گذار به عصر پس از نفت تبدیل کرده است. دولت های عرب خلیج فارس پیش تر موفق شده بودند جایگاه خود را به عنوان قطب های مالی و لجستیکی منطقه تثبیت کنند؛ اما اکنون نگاه ها فراتر رفته است. با سرمایه گذاری گسترده در صنایع نوین، توسعه فناوری های پیشرفته و تمرکز ویژه بر قابلیت های هوش مصنوعی، این کشورها در پی آن اند تا فرایند تحول و نوسازی اقتصادی را عمیق تر و پایدارتر سازند.

با وجود تمامی برنامه ریزی ها و پیگیری دیپلماسی هوشمندانه، کشورهای عرب حوزه خلیج فارس اکنون ناچارند با پیامدهای فوری و بلندمدت مجموعه ای از بحران هایی مقابله کنند که پیش تر درباره آن ها به غرب به ویژه ایالات متحده هشدار داده بودند. در ماه ژوئن منطقه شاهد جنگی دوازده روزه و بی سابقه میان ایران و اسراییل بود؛ نبردی که با حملات هوایی ایالات متحده به تأسیسات هسته ای ایران و در نهایت شلیک انبوهی از موشک های بالستیک ایرانی که آسمان شب قطر را روشن کرد، به پایان رسید.

در این مدت، دولت های قطر، عربستان سعودی و امارات با تکیه بر روابط نزدیک با ترامپ امیدوار بودند بتوانند بر روند بحران تأثیر بگذارند یا دست کم با میانجی گری واشینگتن، آتش جنگ را خاموش کنند. اما این امید به سرعت نقش بر آب شد. جنگ نه تنها آسیب پذیری های سیاسی و امنیتی کشورهای عربی خلیج فارس را عیان ساخت، بلکه بار دیگر نشان داد نزدیکی به ترامپ و تیم او، تضمینی برای اثرگذاری بر سیاست های آمریکا و تامین منافع حیاتی منطقه نیست.

اگرچه آمریکا مدعی است در حمله به ایران، تأسیسات هسته ای ایران را از بین برده، اما این نبرد بیش از آنکه برنامه هسته ای ایران را محدود کرده باشد، عزم جمهوری اسلامی را برای دستیابی به بازدارندگی هسته ای به منظور حفاظت در برابر حملات آینده تقویت کرده است.

در این میان، ایران نه تنها اراده، بلکه توانایی لازم برای واکنش متقابل علیه همسایگانش را نیز به رخ کشید و بخشی از گزینه های بالقوه خود برای تشدید تنش در صورت تکرار حملات اسراییل یا آمریکا را به نمایش گذاشت. این واقعیت، ارزیابی های خوش بینانه واشینگتن و تل آویو را نزد دولت های عرب حوزه خلیج فارس با تردید جدی مواجه ساخت.

کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، خود را میان یک قدرت هسته ای بی پروای منطقه ای یعنی اسراییل و همسایه ای قوی چون ایران می بینند؛ شرایطی که چشم انداز توسعه ملی و پیوندهای جهانی این دولت ها را به طور جدی تضعیف کرده است. حتی در سایه یک آتش بس شکننده میان ایران و اسراییل، نشانه های بی ثباتی و احتمال بازگشت تنش های نظامی همچنان پررنگ است.

ایران، علی رغم آسیب های ناشی از حملات اخیر، به احتمال زیاد روند بازسازی و توسعه برنامه های هسته ای و موشکی خود را شتاب خواهد داد. اسراییل نیز تمایلی آشکار به تداوم اقدامات نظامی پیش دستانه در سراسر منطقه دارد؛ نمونه آشکار آن، حمله به تأسیسات دولتی سوریه در دمشق در اوایل ژوییه است. از سوی دیگر، ایالات متحده با سیاست هایی غیرقابل پیش بینی، بر ابهامات منطقه ای دامن می زند.

هرچند ایران در جریان درگیری های اخیر متحمل آسیب هایی شده، اما توانسته عملکرد و ظرفیت های حیاتی خود را حفظ کند و همچون عراق دهه 1990، شکست را با سرسختی و انعطاف بیشتر پاسخ دهد. در این میان، حذف تدریجی اروپا از معادلات منطقه ای و تشدید رقابت میان قدرت های بزرگ، نقش کشورهای عرب حوزه خلیج فارس را به عنوان تنها گزینه های میانجی گری و تلاش برای دستیابی به توافقی پایدار میان ایران و ایالات متحده برجسته تر کرده است؛ هرچند چشم انداز موفقیت این تلاش ها، به شکلی واقع بینانه اندک به نظر می رسد. در چنین شرایطی، چشم انداز اقتصادی و امنیتی کشورهای عرب خلیج فارس با تهدیدی جدی و پایدار مواجه خواهد شد.

کشورهای عربی خلیج فارس زمانی از ایالات متحده خواسته بودند برنامه هسته ای ایران را به کلی نابود کند. این رویکرد تهاجمی در دوران ریاست جمهوری اوباما و حتی در دولت نخست ترامپ ادامه یافت؛ زمانی که دولت های عربی حوزه خلیج فارس دیپلماسی هسته ای با تهران را رد می کردند و بر لزوم سخت گیری بیشتر علیه ایران تأکید داشتند. در عین حال، نگرانی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس همواره فراتر از مسأله هسته ای بوده و مهار نفوذ منطقه ای ایران را در اولویت قرار داده اند. به عنوان نمونه، مخالفت سرسختانه با توافق هسته ای سال 2015 (برجام) ناشی از این باور بود که توافق، بیش از حد محدود است و تهران را به عادی سازی روابط با غرب مجبور نمی کند.

تحولات اخیر، معادلات امنیتی و دیپلماتیک کشورهای عربی خلیج فارس را به شدت دستخوش تغییر کرده است. نقطه عطف این روند، حمله نیروهای انصارالله به تأسیسات نفتی عربستان سعودی در سال 2019 بود؛ حمله ای که تردیدها را نسبت به تعهد ایالات متحده برای حفظ نظم امنیتی منطقه ای تشدید کرد. در آن مقطع، دونالد ترامپ، رییس جمهور وقت آمریکا با وجود همه تلاش های ریاض برای جلب رضایت واشینگتن، آشکارا از هرگونه حمایت نظامی یا دفاع مستقیم از عربستان سعودی خودداری کرد. این بی تفاوتی کم سابقه، پرسش هایی اساسی درباره آینده اتحاد امنیتی خلیج فارس و آمریکا ایجاد کرد و نارضایتی رهبران منطقه را به اوج رساند؛ به ویژه در حالی که آمریکا به اسراییل، حمایت نظامی و سیاسی تقریباً نامحدودی ارائه می کند.

در شرایطی که کشورهای عرب حوزه خلیج فارس بیش از پیش نسبت به آسیب پذیری های اقتصادی و امنیتی خود در برابر ایران آگاه شده و از کاهش اعتبار و حمایت واشینگتن ناامید بودند، مسیر تنش زدایی با تهران هموارتر شد. عربستان سعودی، به عنوان بازیگر کلیدی منطقه، ابتکار عمل را در دست گرفت و سرانجام با میانجی گری چین در مارس 2023 توافقی را برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک با ایران امضا کرد. هرچند نشانه های نزدیکی و همگرایی دو قدرت منطقه ای عمدتاً در سطح نمادین باقی مانده، اما تردیدی نیست که امروز روابط ایران و عربستان سعودی در بهترین وضعیت خود طی دو دهه گذشته قرار گرفته است.

در ماه های اخیر، فضای تنش زدایی میان ایران و کشورهای عرب خلیج فارس چنان پررنگ بود که اغلب دولت های عربی منطقه ترجیح دادند به ائتلاف نظامی آمریکا علیه حوثی ها در دریای سرخ و یمن نپیوندند. همزمان، جمهوری اسلامی ایران نیز به تعهدات خود در زمینه کاهش تنش پایبند ماند و تلاش کرد کشورهای عرب خلیج فارس را از دامنه درگیری با اسراییل دور نگه دارد.

این توازن شکننده تا زمانی حفظ شد که ایالات متحده دست به حملات گسترده علیه تأسیسات هسته ای ایران زد؛ اقدامی که بلافاصله با واکنش تهران و حمله به پایگاه های نظامی آمریکا در یکی از مراکز کلیدی قطر پاسخ داده شد؛ رخدادی که کشورهای عرب حوزه خلیج فارس بارها و بارها تلاش کرده بودند با تأکید بر ممنوعیت استفاده از پایگاه ها و حریم هوایی شان از وقوع آن جلوگیری کنند.

در شرایط جدید منطقه ای، کشورهای عرب خلیج فارس بیش از پیش باید نقشی فعال تر در میانجی گری و تسهیل دستیابی به توافقی پایدار میان ایران و ایالات متحده ایفا کنند. با گذشت زمان دولت های عرب حوزه خلیج فارس رویکرد خود را تعدیل کرده اند؛ تا جایی که اکنون حتی برای نخستین بار آمادگی پذیرش توافقی را دارند که برنامه هسته ای ایران را محدود کند؛ حتی اگر این توافق اجازه دهد جمهوری اسلامی برای اهداف پزشکی یا تأمین نیازهای انرژی خود همچنان به غنی سازی اورانیوم ادامه دهد.

در حالی که اسراییل با حمایت آشکار آمریکا جاه طلبی های منطقه ای تازه ای را دنبال می کند، همین سیاست ها به مهم ترین تهدید علیه منافع حیاتی کشورهای عرب خلیج فارس تبدیل شده اند: ثباتی که برای تداوم صادرات سوخت های فسیلی ضروری است و صلحی که برای گذار موفق به دوران پس از نفت به آن نیاز دارند. هرگونه اختلال پایدار در ترافیک دریایی ناشی از درگیری های تازه یا تشدید تنش ها می تواند روند انتقال نفت و گاز را مختل کند و اقتصاد جهانی را دچار تلاطم سازد.

در واکنش به حملات نظامی اسراییل به ایران، تمامی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس با لحنی کم سابقه موضعی واحد اتخاذ کردند؛ حتی آن دسته از دولت هایی که روابط دیپلماتیک فعالی با اسراییل داشتند. بحرین و امارات متحده عربی، که از سال 2020 روابط خود را با تل آویو عادی کرده اند، همراه با سایر دولت های عربی منطقه، این اقدام را محکوم کردند. عربستان سعودی، در بیانیه ای تند، حملات اسراییل را تجاوزات آشکار علیه جمهوری اسلامی و نقض صریح قوانین و هنجارهای بین المللی خواند. عمان نیز که تنها دو روز پس از نخستین حمله قرار بود میزبان دور جدید مذاکرات هسته ای میان تهران و واشینگتن باشد، تل آویو را متهم کرد که عامدانه روند دیپلماتیک را تخریب و شعله های یک درگیری گسترده تر را روشن می کند.

کشورهای عرب حوزه خلیج فارس نه تنها حامی وقوع جنگ میان ایران و اسراییل نبودند، بلکه فعالانه تلاش کردند از شعله ور شدن آن جلوگیری کنند. فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، در نشست داووس امسال آشکارا هشدار داد: جنگ میان ایران و اسراییل… چیزی است که باید تا حد امکان از آن جلوگیری کنیم.

کشورهای عرب حوزه خلیج فارس با تکیه بر وعده های دونالد ترامپ برای پایان دادن به جنگ های بی پایان آمریکا و کاهش تنش ها در اوراسیا و خاورمیانه، امید زیادی به توانایی او برای برقراری صلح در منطقه بسته بودند. فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی، در جمعی که در داووس نسبت به سیاست های واشینگتن بدبین بودند، تأکید کرد: من دولت جدید آمریکا را عامل افزایش خطر جنگ نمی دانم. برعکس، رییس جمهور ترامپ به وضوح نشان داده که تمایلی به ورود به درگیری ندارد.

این نگاه خوش بینانه نه فقط در محافل عمومی، بلکه بارها و بارها در گفتگوهای خصوصی مقامات عالی رتبه کشورهای عربی خلیج فارس تکرار می شد. رهبران عرب منطقه بر این باور بودند که ترامپ در مواجهه با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، به مراتب قاطع تر از جو بایدن عمل خواهد کرد. حتی اگر هیچ تحول عمده ای در سیاست های منطقه ای رخ ندهد، اطمینان داشتند که می توانند ترامپ را با وعده قراردادهای سودآور اقتصادی و تسلیحاتی به اتخاذ مواضع همسو با منافع خلیج فارس ترغیب کنند.

در آغاز، این امیدواری ها بی دلیل به نظر نمی رسید. ترامپ، اسراییل را تحت فشار گذاشت تا با یک آتش بس دوماهه در غزه موافقت کند و با همکاری مصر و قطر، زمینه توافق صلحی پایدار را فراهم آورد. دولت ترامپ همچنین تسهیل کننده چندین دور مذاکرات هسته ای با ایران بود و در میانجی گری آتش بس میان حوثی ها و سایر بازیگران منطقه ای نقش آفرینی کرد؛ حتی اگر این آتش بس در نهایت نتوانست حملات انصارالله یمن به اسراییل را متوقف کند.

در سفر ماه مه ترامپ به ریاض، او به درخواست محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، با احمد الشرع، رهبر جدید سوریه دیدار کرد و تحریم های آمریکا علیه سوریه را لغو نمود؛ تصمیمی که خشم شدید اسراییل را برانگیخت. از زمان سقوط نظام بشار اسد در ماه دسامبر، تل آویو صدها حمله هوایی علیه سوریه انجام داده و حتی برخی مناطق این کشور را برای مدت نامحدود اشغال کرده است؛ اقداماتی که عملاً روند صلح میان دو کشور را متوقف ساخته و چشم انداز آشتی را با ابهام روبه رو کرده است.

به محض آغاز حملات اسراییل به ایران و ورود مستقیم ایالات متحده به کارزار نظامی، بسیاری از امیدها و تصورات دولت های عرب خلیج فارس فرو ریخت. بار دیگر، رهبران منطقه با واقعیتی تلخ روبه رو شدند: کاخ سفید، حتی در عصر ترامپ، شریکی قابل اعتماد برای مهار اسراییل یا تضمین کننده پایان پایدار جنگ در خاورمیانه نیست.

با وجود این سرخوردگی، دولت های عرب حوزه خلیج فارس ناگزیر شدند توازنی شکننده را حفظ کنند تا خشم یا واکنش غیرقابل پیش بینی ترامپ را برنیانگیزند. به همین دلیل، عمان، قطر و عربستان سعودی هر سه حمله آمریکا به ایران را محکوم کردند، اما این محکومیت ها عمدتاً محتاطانه و تا حدی صوری بود؛ چنان که قطر حتی نامی از ایالات متحده به میان نیاورد. رهبران منطقه می دانستند که موضع گیری شدیدتر، می تواند روابط حیاتی با واشینگتن را در میانه جنگ با ایران به خطر بیندازد و احتمالاً موجب واکنشی تند از سوی ترامپ شود.

جنگ دوازده روزه نه تنها ایران را از مسیر خود منصرف نکرد یا مانع تلاش هایش برای دستیابی به بازدارندگی هسته ای نشد، بلکه باور به فریبکاری غرب را در میان ایرانیان تقویت کرد. رفتار دولت ترامپ که دیپلماسی را بیشتر به عنوان ابزاری برای انحراف و وقت کشی به کار بست این بی اعتمادی را در میان آن دسته از ایرانیانی که همواره با دیده تردید به آمریکا نگریسته اند، عمیق تر ساخت. حمایت بعدی اعضای کلیدی اتحادیه اروپا از جمله فرانسه، آلمان و بریتانیا از حملات اسراییل نیز، آن ها را از دید تهران عملاً از حلقه میانجی های بی طرف و قابل اعتماد کنار گذاشت.

اسراییل اکنون بیش از هر زمان دیگری تمایل یافته تا دیپلماسی را به حاشیه رانده و به اقدامات نظامی بدون نیاز به توجیه یا تحریک قبلی روی بیاورد. تل آویو منطقه را عرصه ای بی مرز برای عملیات نظامی می داند و بارها در غزه، ایران، لبنان، سوریه و حتی یمن، بی محابا دست به حمله زده است؛ بی آنکه چندان نگران مشروعیت حقوقی این اقدامات یا پیامدهای انسانی و منطقه ای آن باشد.

کشورهای عرب حوزه خلیج فارس با نگرانی، جاه طلبی آشکار بنیامین نتانیاهو برای ترسیم دوباره نقشه خاورمیانه را زیر نظر دارند؛ پروژه ای که به باور آن ها، نه تنها منافعشان را به حاشیه می راند، بلکه ممکن است زمینه ساز احیای موج جدیدی از گروه های افراطی از جمله القاعده و داعش در منطقه شود.

کشورهای عرب خلیج فارس باید دمای تنش ها را کاهش دهند و ریسک های فزاینده منطقه ای را مهار کنند. در شرایط فقدان سایر میانجی های قابل اعتماد، این کشورها باید ابتکار عمل را برای تسهیل یک توافق هسته ای میان ایران و ایالات متحده به دست گیرند. این تنها راه برای شکستن چرخه خشونت و بی ثباتی است که منطقه را گرفتار کرده است. کشورهای خلیج فارس حتی بیش از دیگران شانس موفقیت دارند. موضع اصولی آن ها در قبال حملات آمریکا و اسراییل بر اعتبارشان به عنوان میانجی های بی طرف افزوده است. نقش حیاتی قطر در پایان دادن به جنگ که تا حد زیادی با پذیرش حمله حیثیتی ایران محقق شدلإ اعتبار سیاسی دوحه را در نگاه تهران افزایش می دهد. از منظر ایران، عمان نیز خود را به عنوان میانجی ای قابل اعتماد تثبیت کرده است و نفوذ عربستان سعودی و امارات در واشینگتن همچنان یک دارایی ارزشمند محسوب می شود؛ حتی اگر این نفوذ در حال کاهش باشد.

میانجی گری برای توافق جدید میان ایران و آمریکا، مأموریتی دشوار و طاقت فرسا خواهد بود. کشورهای عرب خلیج فارس برای موفقیت در این مسیر باید از همه اهرم های نفوذ خود در واشینگتن، تهران و تل آویو بهره بگیرند تا منطقه را از لبه جنگ دور کنند. آینده آن ها به این تلاش وابسته است.