عباس عبدی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: 20 ماه پیش یادداشتی را در نقد گفت وگوی پرویز ثابتی مهم ترین مقام ساواک نوشتم با عنوان نهاد امنیتی یا اطلاعاتی؟ و در آن توضیح دادم که ساواک نهاد امنیتی بود و نه اطلاعاتی. اثبات این ادعا کار سختی نبود. هیچ گزارش راهبردی و آینده نگرانه علمی داخلی از آن سازمان عریض و طویل در دسترس نیست، گزارشی که روند موجود در آن نظام را تحلیل و پیش بینی کند. ولی تا دلتان بخواهد اطلاعات بی ارزش یا کم ارزش در مورد اینکه فلان فرد در بهمان جلسه چه گفت، وجود دارد.

مامور اول به نام شنبه زیر آن یک نظر داده، مامور و مسوول نیز به نام یکشنبه آن نظر را تحلیل یا رد کرده و خلاصه مامور آخر به نام جمعه دستور تعقیب و مراقبت و نظارت بیشتری را داده است! و در نهایت دریغ از یک خط تحلیل جامعه شناسانه و سیاسی از اینکه وضع آینده آن جامعه چه خواهد شد؟ کار آنان رسیدگی به دو یا سه روزنامه محدود و تایید و رد تیترهای آن ها بود. با نویسندگان و دانشجویان برخورد می کردند، تمام کوشش آنان سرکوب نیروهای مخفی طرفدار مبارزه مسلحانه بود. هنگامی که در این هدف موفق شدند، نفس راحتی کشیدند گویی کوه دماوند را جابه جا کرده اند و خدا را بنده نبودند.

ولی دو سال بعد چمدان های خود و کل رژیم را بستند و راهی خارج شدند. نمونه مشهورتر از ساواک سازمان اشتازی یا همان دستگاه امنیتی آلمان شرقی بود که تقریبا همه مردم شرق آلمان تحت نظارت کامل و دقیق آن بودند ولی اصلا نتوانستند سقوط خود و فروپاشی دیوار برلین را پیش بینی کنند.

داستان جالب این ماجرا در کتاب خواندنی پاییز فروپاشی به تصویر کشیده شده است. در آن یادداشتم توضیح دادم که نهاد اطلاعاتی خیلی دنبال اطلاعات محرمانه و شنود و این جور چیزها نیست. اتفاقا در ادبیات دینی هم این رفتار نفی شده است، نه فقط به دلایل اخلاقی، بلکه به علت کارکردی و انحراف ذهن نهی شده است.

داستان افرادی که به زبان حیوانات تسلط یافتند و دچار خسارت فراوان شدند را به یاد آورید. واقعیت این است که اگر گوش هایی داشتیم که از فاصله ده ها متری حرف های دیگران را می شنیدیم یا می توانستیم از پشت دیوار نیز داخل خانه را ببینیم یا قدرت بویایی سگ شکاری و خرس قطبی و بینایی عقاب، شنوایی جغد، لامسه فیل و… را داشتیم، زندگی برایمان بسیار سخت و ناخرسند می شد. امروز به دلیل فناوری می توانیم همه این امکانات را و شاید بیشتر هم داشته باشیم.

فرض کنید ذهن خوانی هم ممکن بود، چه چیزها که در ذهن هر یک از ما نسبت به دیگری می گذرد که بعد هم تمام می شود و فقط امری لحظه ای و ذهنی است، ولی اگر طرف بتواند ذهن ما را بخواند دنیا جهنم می شود! این رویکرد فاجعه بار نظام های امنیتی است که دنبال چنین چیزهایی هستند. در نهایت هم مصداق آن منجمی می شوند که در آسمان دنبال ستارگان می گردد ولی از اتاق کناری خود خبری ندارد.

انتظار این است که دستگاه های امنیتی ایران نیز باید اصل تجاوز اسراییل و نیز حدودی از ابعاد و شیوه های آن را پیش بینی می کردند، به طور قطع می دانستند که با چه نیروهایی و چه امکاناتی وارد این تجاوز خواهند شد. شاید بگوییم چرا چنین چیزی به ذهن افراد عادی نباید می رسیده است؟ اولا، برخی ها یقین داشتند که تجاوز خواهد شد.

این را تحلیلی می گفتند ولی درباره دانستن جزییات؛ انتظاری از افراد عادی نداریم، چون آنان نمی توانند همه اخبار را به صورت جزیی و مستمر پیگیری کنند. منظور از اخبار هم اخبار آشکار و در دسترس و تا حدی عادی است. اخباری که برای ما چندان مهم نیست و معنایی ندارد، ولی برای دستگاه اطلاعاتی واجد معناست. بنابراین تردیدی نیست که در تجاوز اخیر، بزرگ ترین نقد به ساختار سیاسی ایران، ضعف اطلاعاتی است.

پرسش این است که چرا به این روز افتاده ایم؟ در اینجا به چند علت اجمالی اشاره می کنم.

اول و مهم تر از همه این است که دستگاه های اطلاعاتی باید استقلال نسبی در انجام وظیفه و ماموریت های خود داشته باشند. 4 ماه پیش جامعه اطلاعاتی امریکا گزارشی داد که ایران در حال ساخت سلاح هسته ای نیست و این برنامه در سال 2003 متوقف شده و پس از آن نیز از طرف رهبری مجاز دانسته نشده است.

این گزارش هنگامی منتشر شد که امریکا و اسراییل تصمیم خود را برای نهایی کردن حمله به ایران گرفته بودند. ولی نهادهای اطلاعاتی مذکور چون استقلال کافی داشتند، این یافته خود را منتشر کردند، بعد از آغاز تجاوز که ترامپ در این باره، مورد پرسش قرار گرفت، آن گزارش را رد و به برداشت بی پایه خودش درباره ایران استناد کرد. شاید به نظر برسد که این نقطه ضعف این دستگاه هاست که خلاف اهداف رییس کشور سخن گفته اند، ولی برعکس این نقطه قوت آن هاست.

دوم؛ باید میان تحلیل های کلان و راهبردی با امور خرد و بی اهمیت و عملیاتی تفکیک قائل شد. یک دستگاه اطلاعاتی قوی اغلب اخبار خود را از منابع آشکار می گیرد و پس از راستی آزمایی آن را استفاده می کند. داشتن تحلیل کلان بسیار مهم است. تحلیل کلان متاثر از اطلاعات آشکار است و اطلاعات سری اهمیت چندانی ندارند. پس باید بیشترین کیفیت و اهمیت را به تحلیل های کلان و راهبردی داد.

سوم؛ باید مسائل را اولویت بندی کرد. امور حیاتی کشور را در رده یک قرار داد. جنگ از جمله آن است. پرداختن به مسائل بسیار جزیی و خارج از وظایف دستگاه اطلاعاتی، فقط موجب استهلاک و انحراف می شود. اینکه نهاد اطلاعاتی دنبال روزنامه و سایت خواندن باشد و دستور حذف تیتر و خبر بدهد، به معنای آن است که حتی اگر این کارها درست هم باشد که نیست، آنان ارزش و جایگاه نهاد خود را نمی دانند. مثل این است که از یک ابرکامپیوتر برای محاسبات چهار عمل اصلی استفاده شود! این کارهای کوچک کم کم به ماموریت اصلی آن نهاد تبدیل می شود و از ماموریت اصلی خود باز می ماند.

چهارم؛ به کارگیری نیروها در هر نهاد اطلاعاتی مستلزم سطح بالای تخصص و دانش است. افراد کم دانش و کم سواد، علاقه به شبه علم و ساده کردن امور پیچیده دارند و می خواهند کارهایی به عنوان وظایف آنان شناخته شود که بتوانند از عهده انجامش برآیند. کارشناسان خبره نیز بدون استقلال رای مسوولیتی را نخواهند پذیرفت.

پنجم؛ یکی از مهم ترین ویژگی های یک نهاد اطلاعاتی، ارزیابی عملکرد و آزمون پذیری نظرات و تحلیل هایش است. این برای همه است ولی دستگاه اطلاعاتی باید حساس تر باشد. چند دهه پیش در ایالات متحده نتیجه یک نظرسنجی به نحو غیر قابل قبولی نادرست در آمده بود، کل نظام پیمایش را بررسی کردند تا مشکل و ایراد را پیدا کنند. درباره گزارش های اطلاعاتی هم همین قاعده باید برقرار باشد. نمی شود که پس از شلیک دور محل اصابت را به عنوان هدف های تعیین شده خط کشید.

اگر با این معیارها به وضعیت دستگاه های اطلاعاتی در ایران نگاه کنیم، باید بگوییم آنچه در تجاوز اخیر رخ داد چیزی غیرطبیعی و غیرقابل انتظار نبوده است.

برای فهم اهمیت موضوع متن زیر عینا از ص163 کتاب چگونه دیکتاتورها سقوط می کنند و ملت ها زنده می مانند تقدیم می شود به ویژه اینکه مربوط به جنگ تحمیلی نیز است.

در دهه 1980 صدام حسین درگیر جنگی سخت با ایران بود. این جنگ برای سربازان عراقی فوق العاده دشوار بود، ژنرال ها به دلیل ترس شدید فلج شده بودند و صدام به طور مستقیم و جزیی در استراتژی نظامی دخالت می کرد که دستور می داد اندازه سنگرها چگونه باشد تا حدی علاوه بر این رژیم عراق تقریبا هیچ اطلاعات دقیقی از وضعیت ایران نداشت، چون بیشتر دستگاه های اطلاعاتی کشور مشغول جاسوسی از مردم عادی و ارتش بودند تمرکز بر دشمنان داخلی آنقدر زیاد بود که در آستانه جنگ، سازمان اطلاعات عراق فقط سه مامور داشت که وظیفه جمع آوری و تحلیل اطلاعات درباره ایران را بر عهده داشتند و تنها یکی از آن ها زبان فارسی بلد بود. این نمونه کلاسیکی از ارتشی بود که به دلیل اجرای تدابیر عقیم سازی در برابر کودتا، در میدان نبرد شکست می خورد؛ چون اصلا برای جنگیدن طراحی نشده بود.

اما بعد از مدتی محاسبات صدام تغییر کرد پیش از جنگ، صدام ارتش عراق را تهدیدی بزرگ تر برای حکومتش می دانست تا ارتش ایران، اما وقتی ایرانی ها در جنگ دست بالا را پیدا کردند و حتی بغداد در تیررس ایران قرار گرفت، صدام نظرش را تغییر داد. طبق تحلیل هایی که بر اساس خاطرات یکی از ژنرال های عراقی نوشته شده است: افسران لایق و حرفه ای هرگز محبوب صدام نبودند حتی زمانی که وجودشان حیاتی بود، اما هر چه جنگ پیش می رفت او بیشتر می فهمید که به آن ها نیاز دارد و در بیشتر موارد به توصیه های آن ها گوش می داد. حتی ساختار اطلاعاتی کشور هم تغییر کرد در حالی که پیش از آن تقریبا هیچ کس مسوول جمع آوری اطلاعات درباره ایران نبود، در سال پایانی جنگ بیش از 2500 نفر در حال تولید و تحلیل اطلاعات درباره ایران بودند.