تهران امیدوار است بتواند با استفاده از سازوکارهای رویه ای در شورای امنیت سازمان ملل متحد جلوی فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه های پیشین شورای امنیت را بگیرد. اما آیا چنین اقدامی ممکن است؟ هفته گذشته بود که سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که در نامه ای به دبیرکل سازمان ملل متحد، اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد و نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرده است که کشورهای اروپایی صلاحیت بهره گیری از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن 6 قطعنامه پیشین شورای امنیت را علیه ایران که 10 سال پیش بر اثر برجام و قطعنامه 2231 تعلیق شد، ندارند.

به گزارش هم میهن، سه قدرت اروپایی طرف برجام، اعلام کرده اند که بر اساس متن برجام حق دارند به دلیل شکایت از نقض تعهدات ایران، پرونده را به شورای امنیت ببرند و از طریق مکانیسم پیش بینی شده در برجام، 6 قطعنامه پیشین را که قبل از برجام علیه ایران صادر شده بود و بر اثر برجام تعلیق شده بود، مجدداً اجرایی کنند. این سه کشور تهدید کرده اند که اگر تا پایان ماه اوت (حدود 3 هفته دیگر) پیشرفت ملموس در مذاکرات هسته ای ایران به دست نیاید، پرونده ایران را به شورای امنیت خواهند برد و برای تعیین تکلیف 6 قطعنامه پیشین اقدام می کنند.

ایران تلاش می کند تا با ادعای سلب صلاحیت کشورهای اروپایی به دلیل عدم اجرای تعهدات برجام و نقض اساسی این توافق، جلوی اقدام اروپایی ها به بازگرداندن قطعنامه های پیشین را بگیرد. در واقع ایران امیدوار است که بتواند با استفاده از راهکارهای رویه ای در شورای امنیت برای جلوگیری از اقدام اروپایی ها استفاده کند. پیش از این نیز از این امکان های رویه ای برای جلوگیری از اقدام آمریکا برای فعال سازی مکانیسم ماشه استفاده شده است. 5 سال پیش (20 اوت 2020) آمریکا درخواست اجرایی شدن مکانیسم ماشه را به شورای امنیت سازمان ملل متحد برد.

در جلسه ای که برای بررسی درخواست آمریکا برگزار شد، 13 عضو از 15 عضو شورای امنیت با حق آمریکا برای استفاده از حق فعال سازی مکانیسم ماشه، به دلیل خروج آمریکا از این توافق مخالفت کردند و در نتیجه آمریکا نتوانست درخواست خود را در شورا مطرح کند. دلیل ارسال نامه جدید ایران به شورای امنیت نیز مشابه همان اقدام سال 2020 است. تهران امیدوار است که اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد با اقدام اروپایی ها برای فعال سازی مکانیسم ماشه مخالفت کنند اما شرایط نسبت به 5 سال پیش تغییرات اساسی کرده است. برخلاف آمریکا که در سال 2020، دو سال بود از برجام خارج شده بود، کشورهای اروپایی همچنان مدعی هستند که عضو برجام هستند و از فرآیندهای درون برجام نسبت به اقدامات ایران شکایت کرده اند.

به نظر می رسد ترکیب شورای امنیت در حال حاضر چندان به نفع ایران نباشد که تهران بتواند آرای اکثریت اعضا را برای جلوگیری از فعال سازی مکانیسم ماشه توسط اروپایی ها بگیرد و دست بالا چهار کشور الجزایر، پاکستان، روسیه و چین ممکن است از موضع ایران حمایت کنند و 11 کشور دیگر عضو که 3 تای آن ها آمریکا، انگلیس و فرانسه هستند، احتمالاً از حق اروپایی ها دفاع خواهند کرد. به همین دلیل بعید به نظر می رسد که به رغم نامه نگاری عراقچی و رایزنی های نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد با اعضای غیردائم شورای امنیت، مانع اجرای مکانیسم ماشه و بازگشت قطعنامه های 6گانه شود.

سیدعباس عراقچی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: در نامه ای خطاب به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، رییس شورای امنیت، کایا کالاس، نماینده عالی اتحادیه اروپا و اعضای شورای امنیت سازمان مل، دلایل خود را تشریح کردم که چرا سه کشور اروپایی از هیچ گونه مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعال سازی سازوکارهای برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت (مصوب 2015) برخوردار نیستند.

عراقچی افزود: سه کشور اروپایی (E3) با اقدامات و اظهارات خود- از جمله حمایت سیاسی و مادی از تجاوز نظامی غیرقانونی و غیرموجه اخیر رژیم اسراییل و ایالات متحده؛ نقض اصول بنیادین برجام؛ و همچنین قصور مستمر و طولانی مدت در عمل به تعهدات شان- عملاً جایگاه خود را به عنوان شرکت کننده در برجام از دست داده اند. از این رو، هرگونه تلاش آنان برای احیای قطعنامه های لغوشده شورای امنیت، بی اعتبار و از نظر حقوقی باطل است.

این دیپلمات عالی رتبه جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: ایران در واکنش به خروج یک جانبه ایالات متحده از برجام، ابتدا تمامی سازوکارهای حل وفصل اختلافات مندرج در توافق را به طور کامل طی کرد و سپس به تدریج، اقدامات جبرانی خود را مطابق با بند 36 برجام آغاز نمود.

در این مسیر، ایران تلاش های گسترده ای انجام داد تا سایر اعضای باقی مانده در توافق را متقاعد به بازگشت به تعهدات شان کند. با این حال، سه کشور اروپایی (E3) نه تنها به تعهدات خود پایبند نماندند، بلکه به طور فعال در اجرای سیاست موسوم به فشار حداکثری آمریکا مشارکت کردند و اخیراً نیز در تجاوز نظامی علیه مردم ما نقش داشته اند.

بازیگرانی با چنین سابقه ای، هرگز نمی توانند ادعای حُسن نیت داشته باشند. وزیر امور خارجه با بیان اینکه سه کشور اروپایی نمی توانند و نباید اجازه یابند با سوءاستفاده از قطعنامه ای که خود به آن پایبند نبوده اند، اعتبار شورای امنیت سازمان ملل را زیر سوال ببرند، اظهار کرد: آن ها باید به همان توصیه ای عمل کنند که خود در نامه 20 اوت 2020 به ایالات متحده ارائه کردند: اینکه باید از هر اقدامی که موجب تعمیق شکاف ها در شورای امنیت شود یا تأثیر منفی جدی بر عملکرد آن داشته باشد، خودداری کنند.

عراقچی در ادامه مطلب خود در شبکه اجتماعی ایکس افزود: همانطورکه در نامه ام تأکید کرده ام، ایران نشان داده که توان مقابله با هرگونه [تهاجم وحشیانه یا به اصطلاح خودشان] کار کثیف ناشی از توهم را دارد، اما همواره آمادگی داشته است که به دیپلماسی معنادار و مبتنی بر حُسن نیت، پاسخ متقابل دهد.

برخی از کارشناسان پیشنهاد داده اند که با توجه به خروج آمریکا از برجام، این امکان وجود دارد که ایران، روسیه و چین به صورت همزمان از برجام خارج شوند و با از بین رفتن اعتبار این توافق، دیگر سه کشور اروپایی امکان استفاده از ابزارهای پیش بینی شده در این توافق برای بازگرداندن تحریم ها را نداشته باشند. احمد ترابی، حقوق دان بین الملل در هم میهن می نویسد: در سه نظام حقوقی داخلی ایران، بریتانیا و عرصه حقوق بین الملل خروج یا نقض یک جانبه قرارداد، اصولاً موجب انحلال آن نمی شود، بلکه قرارداد همچنان معتبر باقی می ماند مگر در شرایط بسیار استثنایی از جمله اینکه در خود قرارداد این موضوع پیش بینی شده باشد و به این ترتیب طرف مقابل می تواند برای فسخ قانونی یا اجرای تعهدات اقدام کند.

این اصل در واقع تضمینی برای ثبات حقوقی قراردادها و معاهدات پیش بینی پذیری در تعاملات قراردادی به شمار می رود. توافق برجام نیز از این اصل مستثنی نیست و بر اساس پیروی از اصول حقوقی و رویه ای که پس از خروج آمریکا از برجام توسط جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورهای عضو توافق در پیش گرفته شده است، نشان می دهد که از نظر حقوقی استدلال توافق مرده به دلیل خروج آمریکا از آن احتمالاً مورد پذیرش قرار نمی گیرد.

ادعای ایران مبنی بر اینکه سه کشور اروپایی صلاحیت عضویت در برجام ندارند یا اینکه برجام می تواند با خروج برخی از اعضا بدون اعتبار شود، از سوی بسیاری از کارشناسان حقوق بین الملل پذیرفته نشده است. به گفته کارشناسان تنها راه جلوگیری از فعال سازی مکانیسم برجام و بازگشت قطعنامه های پیشین شورای امنیت علیه ایران این است که تهران بتواند به یک توافق مذاکره شده با غرب برای حل و فصل مشکلات در خصوص برنامه هسته ای برسد.

هرچند در شرایط کنونی و ضرب الاجل کوتاه باقیمانده تا پایان ماه اوت، رسیدن به یک توافق مشکل است، اما آغاز فوری مذاکرات و تلاش برای تعیین چارچوب توافق نهایی که مورد رضایت همه طرف ها باشد، امکان دارد جلوی اقدام اروپایی ها برای بازگرداندن قطعنامه های پیشین شورای امنیت را علیه ایران بگیرد.