عبدالرسول خلیلی استاد علوم سیاسی طی مقاله ای در اعتماد نوشت: مقایسه افکار احمد مهینی یزدی معروف به فردید با اندیشه های تاثیرگذار دکتر علی شریعتی در تاریخ معاصر اندیشه ایرانی بسیار حائز اهمیت است. فردید دلباخته مارتین هایدگر بود و سعی کرد تا اندیشه های او را به لحاظ مدرنیته غربی با افکار اسلامی در جامعه روشنفکری ایران پیوند بزند، تألمات او دیدگاه های معنوی تمدن اسلامی ایرانی را از طریق آرا و نظریات هانری برگسون و مارتین هایدگر جست وجو می کرد، هرچند برگسون فردید همان برگسونی بود که ژاک شوالیه فرانسوی دنبال کرده بود، شوالیه به برگسون عشق می ورزید، علم جدید را نقض می کرد و از شهود حرف می زد. فردید در مقاله برگسون و فلسفه برگسون تا قبل از آنکه به مارتین هایدگر روی آورد، مروج اندیشه های برگسون در ایران بود.

این مقاله در همان سال هایی نوشته شد که تقی ارانی به تبیین عرفان و اصول ماتریالیستی پرداخت و حتی در شکل پیش پا افتاده ای رشید یاسمی به فلسفه برگسون پرداخته بود. البته ارانی تفکر برگسون را مخرب می دانست، زیرا آن را باعث عقل گریزی و رفتن به سمت تصوف می فهمید، محمدعلی فروغی نیز در قسمت آخر کتاب سیر حکمت در اروپا که می توان از آن به منزله نخستین کتاب کلاسیک فلسفه غرب در ایران یاد کرد، به هانری برگسون پرداخته و نشان داده بود که فلسفه او متفاوت از افکار عرفانی ایرانی است و نقدهایی بر کاربردی بودن فلسفه برگسون در شرایط اجتماعی و تاریخی ایران داشت. این البته درست بود، زیرا عرفان ایرانی و اسلامی با آنچه غربیان در این باره می اندیشند، بسیار متفاوت است. طنین عرفان برگسون که مبتنی بر معرفت بی واسطه شهودی است در کلام محمد نخشب و علی شریعتی هم دیده شده است. این شباهت ها، تاثیرهای خود را در مباحث مربوط به آزادی، برابری و عرفان شریعتی نیز گذارده است.

ویژگی های اندیشه فردید بر سه محور 1) تاثیرگذاری شدید از متفکران اروپایی منتقدان روشنگری و سکولاریسم، 2) جست وجوی فلسفی برای احیای معنویت اسلامی، 3) و علاقه وسواسی به ربط دادن کلمات زبان های مختلف به همدیگر، انگار که کلمات خود منشا حقیقت اند، استوار بود، گفته شده که فردید در 35 سالگی از هانری برگسون دست یازید و گفت که الان بزرگ ترین فیلسوف جهان برگسون نیست، بلکه هایدگر است و باید به آثار او توجه کنیم. بیژن عبدالکریمی در کتاب هایدگر در ایران، عامل تغییر جهت فردید را تاثیرپذیری او از هانری کربن می داند.

گفتنی است که هانری کربن در شناخت اندیشه ایرانی سهم عمده ای ایفا کرده است و از زمانی که کربن در ایران حضور یافت، فردید به دنبال او بود، نوشتن مقاله رابطه حکمت اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی با اندیشه های زرتشتی پیش از اسلام موید همین نظر بوده است. او بعد از آن تا آخر عمر چیزی ننوشت به خصوص که زبان فارسی را به شکل مغالطه آمیزی برای نوشتن ویران می دانست! و به زبان های آلمانی و فرانسوی می نگاشت.

هانری کربن مترجم آثار هایدگر بود و مطالعات عمیقی درباره حکمت اشراق سهروردی داشت و همین عاملی بود که متألهانی مانند احمد فردید و سیدحسن نصر، رضا داوری اردکانی و برخی دیگر اندیشمندان قبل از انقلاب به دنبال کربن بودند. ان شاءالله رحمتی نیز در حال حاضر اندیشه های هانری کربن را دنبال می کند.

گزاره های هانری کربن با لویی ماسینیون شرق شناس فرانسوی در زمینه های مطالعات اسلامی و تصوف مشترک بود و با یکدیگر همکاری داشتند و در فعالیت های علمی همدیگر شرکت می کردند. دکتر علی شریعتی به شدت تحت تاثیر افکار ماسینیون بود، او ماسینیون را تقدیس می کرد که روحش را سیراب و قلبش را پر کرده است.

از این رو، می توان تاثیرات هانری کربن و لویی ماسینیون را در اندیشه های احمد فردید و علی شریعتی به منزله وجه مشترکی قلمداد کرد که آن ها استفاده می کردند، هر چند افکار فردید در عالم روشنفکری فلسفی و افکار شریعتی در عالم جامعه شناسی روشنگری طبقه جوانان و دانشجویان به منزله آگاهی سازی توده مردم آماده انقلاب موردنظر بوده است.

فردید غرب را در این چهارصد سال شیطان زده می دانست که خراب شده است. او تمام این دوره های تاریخی را که آباد شده است، زیر سوال می برد، اما چه آبادی ای؟! در آبادی که پایانش به ظلم و جور و استکبار منتهی شده است. خرابی به معنای خراب شدن از عالمی که فرشته بوده است و خرابی از عالم غرب زده مضاعف هرچه پلیدتر شیطانی تر.

او با نقد مدرنیته غربی به دنبال معصومیتی می گشت که مدرنیته سکولار از بین برده و آن را به زندگی ماقبل مدرن حوالت می داد، حوالتی تاریخی که مساله فکری اش بود که امروز خورشید حقیقت غروب کرده و ما باید به دنبال انقلابی باشیم که در پس فردای تاریخ اتفاق خواهد افتاد، انقلابی خاموش که مدِنظر فیلسوف هایدگری از جرگه روشنفکران رضاشاهی و در نوع صادق هدایت بود. نقد غرب که در رومانتیسم پهلوی از طریق بازگشت به فرهنگ بومی ایرانی هم ریشه داشت. فردید غفلت از وجود را در غرب زدگی می دید. اصطلاحی که به صورت غیرفلسفی مورد استفاده جلال آل احمد قرار گرفت. عباس معارف شاگرد و پیرو فردید از هستی شناسی فردید به منزله حکمت انسی، یعنی سخن گفتن وجود با خودش یاد کرده است.

از نظر فردید عرفان به عنوان گفتار عزلت گزینی و متصل شدن به سرچشمه فلسفه حق، پیوند عمیقی با قدرت در ایران داشته و دارد. از این جهت فردید در ایران معاصر به شکل گیری فرهنگی دامن زد که قدرت عریان را در لایه ای شاعرانگی می پیچید. فردید بر آن بود که زود آمدم وقت من هنور فرا نرسیده است، فقط پس فردا از آن من خواهد بود. برخی معتقدند که فردید نابغه ای بود که مسیر را گم کرده بود، هر چند راهی که او برگزیده بود، خودش از غرب زده ترین آدم ها بود، ساحر و جادوگری که به گفته رامین جهانبگلو برق جنونی در حرف هایش بود که جوانان را می گرفت.

احمد فردید را می توان از زمره همان کسانی مانند ابراهیم گلستان دانست که در سال 1353 در فیلم اسرار گنج دره جنی با لطایف الحیل به نقد شبه مدرنیته نیمه جان پهلوی دوم پرداخت، هر چند که برخی فکر می کردند که روحانیون دشمن مدرنیته در ایران بوده اند و قطار مدرنیته را از حرکت بازداشته اند، به گونه ای که جامعه آن روز ایران توان هضم این نقدهای احساسی را نداشت، حال آنکه این از زمره بی خدمتی های روشنفکرانی مانند فردید و کارگردان هایی مانند گلستان و غیره بود.

روشنفکرانی که دغدغه های آنان نقد مدرنیته از برای خودنمایی بود، آن چنانکه در بعد از انقلاب کسانی پیدا شدند تا با نقد نوگرایی دینی علی شریعتی، از تمدن امروز ایران انتقام بگیرند. آن ها ابزار تقدم متحجرانه به جای تجدد پیشرفته ایران شدند و به نوعی افکارشان به تسخیر غرب درآمد، هر چند توقع این می رود تا مانند محمد اقبال لاهوری در بازسازی و احیای فکر دینی بعد از انقلاب اسلامی تلاش می کردند تا فضای اندیشه ای انقلاب نوآورانه به پیش می رفت.

مدرنیته شریعتی آشتی با جهان بود و این رمز ورود مدرنیته به ایران است. دکتر شریعتی به بازسازی هویت ایرانی، اسلامی اعتقاد داشت و تاکید می کرد تا با استفاده از آموزه های اعتقادی و آگاهی بخشی به مردم، شرایط را تغییر دهد و در عین حال به ایجاد یک تحول انقلابی در اندیشه جامعه ایرانی و ایجاد آگاهی و قدرت سیاسی در میان مردم مبادرت شود.

بنابراین، از میان سنت گرایان متأخر معاصری که با ‎اندیشه‎های غرب آشنا بودند و بیشتر در سپهر تفکر مارتین هایدگر می اندیشند، تجربه تاریخی احمد فردید مورد تأمل فراوان قرار گرفته است. آن ها همانند سنت گرایان راست کیش روشنفکری به شکلی دیگر با تعریف غرب گرایانه و کارکردهای مدرن آن مخالفند.

فردید معتقد بودکه انسان معنوی به گونه ای آشکار در سنت فکری غرب غایب و خاموش مانده است. او تاکید داشت که برخلاف تصور رایج، نه تنها ما و جوامع شرقی، بلکه بیش از همه، خود غرب، غرب زده است، و غرب زدگی به تعبیر وی، به معنای فلک زدگی، حوالت تاریخی و مکر لیل و نهار در روزگار آخرالزّمانی ما، در تمام عالم است.

این تلقی نه فقط از تأمل در حوادث فعلی جهان و مبانی خود بنیاد تفکر جدید و هم سخنی با منتقدان مدرنیته حاصل آمده، بلکه نتیجه مطالعه در مفهوم و معنای زمان و تاریخ در مذاهب، ادیان و آیین ها، به خصوص معارف اسلامی، حکمت ذوقی و کلام شیعی است. تلقی فردید از زمان و وقت، نسبتی با علم تاریخ و فلسفه های تاریخ به مفهوم راست و چپ ندارد، بلکه تأملی است حکمی در حال و مقام آدمی در ادوار تفکر با تاکید به اصل کلامی لاجبر و لاتفویض شیعه و تجلی اسماء الله در ادوار تاریخ متناسب با تلقی حکمای انسی و نیز مساله انتظار ظهور در پایان تاریخ به شرط جهاد اصغر و اکبر.

به نظر او، به هر صورت[ حقیقت آن است ]که انسان، مخصوصا بشر امروز، بشر آخرالزمان، بشر غرب زده مضاعف و خیره سر امروز، دانسته دروغ می گوید و پیداست در مقابل این دروغِ دانسته، بدون اینکه بداند، الله هم به او دروج می زند: والذّین کذّبُوا بِآیاتِنا سنستدرِجُهُم مِن حیثُ لا یعلمُون (سوره اعراف آیه 182) و در باب استدراج او اصل کلمه را به دروج می برد که مصداق مابالذّات دروغ است. مطابق آیات دیگر، ما مکر می کنیم، ما مکاریم، والله در مقابل خیرالماکرین (سوره آل عمران آیه 54) است و نیز آیات شریفه دیگری که[ حکایت از ضلالت، خسران و فساد بشر، به ویژه در عصر آخرالزمان دارد و ]در جای خود به آن استشهاد شده است.

فردید با اشاره به بالا بردن انسان به مرتبه الوهیت، انکار تحقق وجود خارجی، قول به وحدت وجود، تشکیک در همه حقایق و حتی در اوّلیات و بدیهیات به افکار مبدا و معاد و منحصر کردن حقیقت به جسم و جسمانیات که بنای فلسفه جدید بر آن ها نهاده شده است، همه اینها را نتیجه دو امر 1)عدم توجه به یقینیات فطری بشر و حتی انکار آن ها، 2) و غفلت و بی اعتنایی صرف نسبت به وحی و احکام آن می داند، به‎طوری که تمدن غرب تا هنگامی که به فطرت عقلی فطری و در نتیجه به اعتقاد به نبوت و مبدا و معاد و اجرای اوامر و نواهی الهی بازگشت ننماید، همچنان دچار سرگردانی و آشفتگی و پریشانی خواهد بود.

گفته شده است که فردید با ‎اندیشه های طرح شده در کتاب تسخیر تمدن فرنگی اثر سیدفخرالدین شادمان و همچنین با مدد گرفتن از مبحث انتقاد از متافیزیک مارتین هایدگر، مفهوم فلسفی غرب زدگی را ابداع کرد که کمک شایانی برای بهبود فقر ایدئولوژیک در دهه سی شمسی بود تا جایی که طرح مفهوم غرب زدگی منجر به نگارش سلسله کتاب هایی ازسوی ‎اندیشمندان و روشنفکران معاصر شد. از این میان می توان به کتاب هایی چون آسیا در برابر غرب و بت های ذهنی و خاطره ازلی داریوش شایگان و کتاب آنچه خود داشت نوشته احسان نراقی اشاره کرد.

بسیاری از منتقدان دهه های اخیر، این دوره را به دلیل سیطره مفهوم غرب زدگی و همچنین آموزه های بی معنای فردید که به اشتباه هایدگر را با تفسیری عرفانی ارایه می کرد، دوران تاریک اندیشی جدید نام گذاری کرده اند. عمده انتقادها در این دوره ها نسبت به فردید در واقع انتقاد از هایدگر است. او در هنگامه انقلاب اسلامی ایران بعد از آنکه در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی و همچنین نخستین دوره مجلس شورای اسلامی اقبال نیافت و رای نیاورد، این رای نیاوردن را به دلیل طرح مساله غرب زدگی یادآور شد.

اعتراف او به این مساله در کتاب دیدار فرهی و فتوحات آخرالزمان به این شرح درج شده است: … از زمانی‎ که غرب زدگی را گفته ام، همواره در حاشیه بوده ام و تا مرگ در حاشیه حوالت تاریخی خواهم ماند و خدا نخواست که کاره ای بشوم. او در برخی کلاس ها و سخنرانی های خود اشاره کرده که فیلسوف در راستای اهداف جمهوری اسلامی ایران مارتین هایدگر است.

سیدحسین نصر پس از آنکه به عنوان ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران رسید، از فردید که او را به عنوان مدرس فلسفه های آلمانی می شناخت، دعوت به همکاری کرده بود.

جلال آل احمد نیز یکی از نزدیکان فردید بود و مفهوم غرب زدگی را از او گرفت، اما نگاه او با مفهوم فلسفی که فردید از آن مدنظر داشت، تفاوت زیادی داشت. آل احمد در پیش درآمد کتاب غرب زدگی گفته بود: من این تعبیر غرب زدگی را از افادات شفاهی سرورم حضرت احمد فردید گرفته ام که یکی از شرکت کنندگان در آن شورای هدف فرهنگ ایران بود و طرح نخستین آنچه در این دفتر خواهید دید گزارشی بود که به آن داده شد -و اگر در آن مجلس داد و ستدی هم شد، یکی میان من و او بود- که خود به همین عنوان حرف و سخن های دیگری دارد و بسیار شنیدنی -و من امیدوار بودم که جسارت این قلم او را سر حرف بیاورد.

با این اوصاف بود که مارتین هایدگر در ایران، جاذبه روشنفکرانی شد که دغدغه معنویت و نقد مدرنیته داشتند، نقد آن ها نقد دلخواه مردم نبود. آنچه تفاوت علی شریعتی و احمد فردید را نشان می دهد، به رتوریک آن ها برمی گردد. شریعتی رتوریک تاثیرگذار خاص خود را داشت و از آن به منزله ویژگی برتر او باید یاد کرد، چیزی که فردید فاقد آن بود. خطابه پردازی موثری که جاذبه دکتر شریعتی را به عنوان روشنفکرِ تغییر در وقوع انقلاب اسلامی ایران بیشتر آشکار می سازد، سخنان او پرجاذبه و تاثیرگذار بود. فردید برخلاف او، توانایی بیان دیدگاه های خود را در جمع نداشت و همین عاملی بود که در محدوده برج عاج روشنفکری تفرعن مآبانه از بالا به پایین در تاریخ ایران نگهداشته شده است.

حوالت های تاریخی فردید و شریعتی به کلی متفاوت بودند. شریعتی به دامنه اعتقادی مردم باور داشت و از این اعتقادات برای آگاهی بخشی توده مردم از طریق رشد فکری نسل جوان و به ویژه دانشجویان بهره می برد، عاملی که فردید از آن بی بهره بود و این خلاف آن چیزی است که برخی ناآگاهانه در عرصه روشنفکری وجه تباین احمد فردید و علی شریعتی را به هایدگر و مارکس منتج می کنند.

نگاه شریعتی مدلینگ کردن دستگاه فکری و ایدئولوژیک موردنظر مردم با تفکر غالب روز بود، او از نقش روشنفکران به منزله راهی برای آگاهی بخشی مردم استفاده می کرد، حال آنکه فردید فیلسوفی بود که همانند سیدحسین نصر در تفکر دربار آرمیده و اندیشه های خود را متناسب با روح غالب زمانه مطرح می کرد، آنچه او می کرد مطابق با خواسته زمان در عرصه حاکمیت سیاسی آن روز ایران بود، برای او شاه و غیرشاه تفاوتی نداشت.

آگاهی بخشی او در خواسته زمان محصور بود و این برای فردید فرقی نمی کرد. به عبارتی فردید سیاسی نبود و هر جا کم می آورد مسائل را به حوالت های تدریجی ارجاع می داد، یعنی دغدغه او چیزی نبود که دکتر شریعتی به دنبال تحقق آن می گشت، حوالت شریعتی، ارجاع به مردم و بیداری آن ها در پذیرش اصول و اعتقادات شان برای انقلاب و رهایی بخشی بود، چیزی که اندیشه های فردید متمایل به آن نبود، همچنان که سیدحسین نصر چنین بود و مرتضی مطهری نیز در همین راستا به اسلام بر پایه یک معنویت بسیار اصیل و عمیق تکیه می کند.

معارف اسلامی را یک سرمایه بسیار بسیار عظیم و ذی قیمتی می دانست که اصل ماده و مایه ها از همین فرهنگ باید سرچشمه بگیرد. از این رو، مساله بازگشت به صدر اسلام نه امکان داشت و نه عملی بود و ارتباطش با سیدحسین نصر حاکی از همین مساله بود.

فردید متاسفانه ترس عجیبی از نوشتن داشت. بر این اساس، به جز بخش هایی از یک ترجمه و چند مقاله نصفه و نیمه و البته حاشیه نویسی هایی بر کتاب ها در حوزه تبارشناسی کلمات، مکتوب دیگری از خود باقی نگذاشت: نوشتن برای فردید کار بسیار دشواری و در اواخر کارِ ناممکنی بود.

آن یکی، دو مقاله هم به زبانی بسیار سنگین و نامفهوم نوشته شده است، اما سخنرانی را بسیار دوست داشت و از دهه چهل شمسی، زمانی ‎که حس کرد کلام او بُرد و نفوذی یافته، در دانشکده ادبیات و علوم انسانی و جاهای دیگر سخنرانی می کرد. در کلاس های درس نیز که بعضی مانند داریوش آشوری در برخی از آن ها حضور یافته بودند، گفته شده چیزی بیش از مطالب همان سخنرانی ها نمی‎گفت. همین مساله باعث شد تا فردید با عنوان و لقب فیلسوف شفاهی مشهور شود، یا او را با القابی چون فیلسوف سایه ها یاد کنند.

بیژن عبدالکریمی، فیلسوف شفاهی بودن فردید را در دلایل دیگری جست وجو می کند، دلایلی که توجه به آن ها می تواند برای ما بصیرت هایی فلسفی به همراه داشته باشد. خود وی در این باره می گوید: بنا به گفته یکی از این انتلکتوئل نماها، بنده، یعنی فردید، فیلسوف شفاهی هستم. البته ایشان این حرف را برای اثبات یک امر موهوم ادا کرده بودند. لابد می پرسید این امر موهوم چیست: مقالات بی سروته و بی معنی و بی آزرمانه ای که می نوشتند.

علاوه بر تعلق خاطر فردید به معرفت قلبی و حضوری براساس تبعیت وی از سنت تفکر معنوی و عرفانی، دلیل دیگر بی رغبتی وی به نوشتن را باید در نفرتش از خلق آثار سطحی و مبتذل جست وجو کرد: همواره بنده از موقع[ طرح مساله ]غرب زدگی و در راه بودم، یک عهدی -نمی‎توانم [به جرات ]بگویم، ولی- یک عزمی و تصمیمی بود که فعلا فیلسوف شفاهی بشوم، در خلوت مطالعه و یادداشت و در جلوس درس و بحث.

به همین دلیل، برخی فیلسوف شفاهی بودن فردید را امر قابل تأملی دانسته اند که نمی‎توان آن را ساده انگارانه، حاصل ناتوانی علمی یا آشفتگی روحی وی تلقی کرد.

عبدالکریمی بر آن است که فردید توانست بصیرت های بنیادین هایدگر و هانری کربن را که تا روزگار کنونی نیز از سطح فرهنگ و تفکر رایج ما بسیار فاصله دارند، دریافته و آن را برای ما ایرانیان بومی و قابل فهم سازد. آشوری دلیل جادبه فردید را جوّ زمانه ای می داند که مشتاق بازگشت به خویش و اصالت شرقی و اسلامی خود بود و با غرب زدگی آل احمد و نوشته های پرشور و شتاب علی شریعتی زیر نفوذ روشنفکری فضای جهان سوم گرایی فرانسوی در نیمه نخست دهه چهل[ شمسی ]زبان باز کرده بود و رفته رفته زمینه ای فراهم آمد که این گفتمان از زبان سیاسی، اجتماعی پا فراتر گذارد، و با فردید و زبان فلسفی عرفانی او به میدان آید.

در سال های بعد دو شاگرد هانری کربن، یکی سید حسین نصر با اسلامیت دو آتشه اش و دیگری داریوش شایگان با گرایش های عرفانی در کتاب آسیا در برابر غرب، به این ارکستر معنویت شرقی پیوستند، و دست آخر با بالا گرفتن کار و گرم تر شدن هر چه بیشتر بازار، احسان نراقی جامعه شناس نیز با یکی، دو مجموعه مقاله در آنچه خود داشت به میان معرکه آمد.

فردید در مقام فیلسوف، که اعتقاد زیادی به مارتین هایدگر داشت، در آغاز خود را شارح هایدگر می دانست، ولی آخر سرها خود را هم سخن او می شمرد، اما می توان گفت که فردید از هایدگر دوران دوم، یعنی دوران گشت به تغییر رویکرد او از بررسی وجودشناختی اگزیستانسیال به سمت هستی شناسی اونتولوژیکال تاثیر پذیرفته بود و از گزارشی که هایدگر از تاریخ‎اندیشه فلسفی غرب به نام تاریخ متافیزیک و غروب حقیقت هستی در آثاری مانند درآمدی به مابعدالطبیعه داده، چیزهایی آموخته و سخت زیر نفوذ او بود. براساس این فهم فلسفی از تاریخ غرب و حوالت تاریخی هایدگر بود که فردید می خواست وضع تاریخی کنونی ما را نیز ذیل مفهوم غرب زدگی شرح کند.

به عقیده فردید، تفکر هایدگر تفکر آماده گر دوره دیگر و نسبت دیگر با عالم و آدم و مبدا است و در نتیجه وقت آن وقت دیگری است. او می گفت، حکمت او با ترس آگاهی و خوف آگاهی و دل آگاهی و مرگ آگاهی آمیخته است. دل آگاهی با نسبت اصیل زمان و دوره نه امروز و فردا که پس فردا و کتب آسمانی به همین پس فردا تعلق دارد. افتخار و ادعای فردید این بود که برابر زمان موجود بایستد و به آن نه بگوید.

زمان موجود زمان فلسفه نیست، بلکه زمان فلسفه زدگی است. او در پی گذشت از تمام اینها بود. وی وجودی را جواب می دهد که ورای فلسفه، هنر و متافیزیک است. فردید می خواهد پیرو هایدگر با تفکر آماده گر باشد، یعنی این تاریخ نسخ شود و تاریخ دیگری آید. تمام مطلق دیگری. بر همین اساس است که او می‎خواست تمام تاریخ جهانی را از دیدگاهی فلسفی طرح و معنا کند.

شاگردان و مستمعان فردید به گروه شاگردان پیش از انقلاب و گروه شاگردان پس از انقلاب تقسیم می شوند، هر چند تفکر فردید نیز در این دو دوره با هم تفاوت هایی دارد: داریوش آشوری، نصرالله پورجوادی، محمدرضا جوزی، رضا داوری اردکانی، غلامرضا اعوانی، ابوالحسن جلیلی، پرویز ضیا شهابی، آرامش دوستدار، رضا براهنی و غلامعلی حداد عادل ازجمله شاگردان و مستمعان فردید در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بودند. همچنین سید موسی دیباج، اسماعیل بنی اردلان، جواد فریدزاده، سیدعباس معارف، محمدرضا ریخته گران، محمد رجبی دوانی، مهتاب مستعان، جهانبخش ناصر، محمد مددپور، یوسفعلی میرشکاک، منوچهر اسدی، سیدمرتضی آوینی، بهروز فرنو، مهدی صادقی گیوی، هرمز بوشهری پور، حسن رحمانی، حجت اسدیان و سهیل محمودی، برخی از شاگردان و مستمعان فردید، پس از پیروزی انقلاب اسلامی هستند. البته گروه شاگردان و مستمعان فردید را می توان به دو بخش عمده دیگر نیز تقسیم بندی کرد: 1) گروهی که از فردید به نیکی یاد کرده اند، 2) و گروهی که از این دانشمند با زشتی یاد کرده و تمام وجوه منفی و برخی موارد زندگی شخصی او را برای همه عیان کرده اند.