جمال رحمتی کارتونیست در روزنامه ایران نوشت: بسیاری مجله گل آقا و سال های انتشار این نشریه را به یاد دارند و از این نشریه به عنوان حرکتی مؤثر در جهت رشد و بالندگی کاریکاتور ایران یاد می کنند. حقیقت این است که اگر کارتون و کاریکاتور ایران در مقطعی از سیر طی شده خود، جهشی قابل توجه کرده باشد، آن مقطع، اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد است؛ جهشی که با اتفاق های بعدی تکمیل و به جهش مورد اشاره بدل شد.

مجله گل آقا در سال 69 و مجله کیهان کاریکاتور در سال 71 انتشارشان را آغاز کردند؛ دو مجله ای که هر کدام باعث رشد بخشی از کارتون و کاریکاتور ایران شد. گل آقا در بخش کاریکاتور مطبوعاتی به سبک قدیم مؤثر بود و کیهان کاریکاتور پایه های هنر کارتون و کاریکاتور را نوسازی، مدرن و امروزی کرد. اما انتشار روزنامه همشهری هم در سال 71 و حضور اعضای گروه کاسنی در آن که پیش تر کیهان کاریکاتور را بنا نهاده بودند، به کارتون مطبوعاتی هم شکل و شمایلی مدرن داد.

اگر پایه گل آقا بر مبنای نشریه توفیق گذاشته شده بود و نوع نگاهش فکاهه و بر اساس دیالوگ بود، همشهری سلیقه ای متفاوت از کارتون که با تعاریف هنری کارتون معاصر هماهنگ تر بود و آثار هم عمدتاً بدون استفاده از متن، منتشر می شد. مکمل همه این اتفاق ها انتشار روزنامه های همسو با جریانات اصلاح طلب بود که اکثر این روزنامه ها ستون کارتون و کاریکاتور داشتند و همین باعث انتشار زیاد آثاری شد که شانس بسیاری برای ارتباط با مردم و تأثیرگذاری روی آن ها داشت.

دهه هفتاد مهم ترین دهه در سیر تحول کارتون و کاریکاتور بود. گروه های مهمی همچون فانوس و کلاغ سفید هم در همین دهه اعلام موجودیت کردند و آن ها نیز تأثیر بسزایی بر کارتون های نمایشگاهی گذاشتند. اما انتشار گل آقا در سال 81 و کیهان کاریکاتور هم در سال 82 متوقف شد.

روزنامه هایی که ستون کارتون داشتند، یکی پس از دیگری یا از صحنه خارج شدند یا ستون کارتونشان را حذف کردند و بدین شکل کارتون و کاریکاتور با رکود مواجه شد.

در سال 88، شکاف عمیقی در بدنه کاریکاتور ایران ایجاد شد؛ شکافی که هیچ گاه ترمیم نشد. انتشار مجله خط خطی نفس تازه ای به کارتون و کاریکاتور داد و آن را دوباره به مرکز توجه بدل کرد اما چند سال بعد به دلیل گرانی کاغذ، خط خطی هم دیگر منتشر نشد.

کارتون و کاریکاتور خلاصه شد به آثاری که در یکی، دو نشریه منتشر می شد. با اینکه بعدها و در دهه 90 مجموعه سلول گفت وگو ساخته و منتشر شد و در کنار آن هم ورکشاپ های متعددی در این زمینه برگزار شد اما هیچ کدام از اینها کارکرد مطبوعات را نداشتند تا اینکه فضای مجازی و شبکه های اجتماعی عالمگیر شد و به یکباره معنای همه چیز را زیر و رو کرد.

اگر تا پیش از این طراح باید طی سالیان متمادی سیری را طی می کرد تا می توانست کارش را منتشر کند، حالا دیگر منتظر اجازه کسی نمی ماند و بی واسطه می توانست اثرش را در معرض دید مخاطب قرار دهد. با اینکه باور به تأثیرگذاری کارتون در دهه 70 باور غلطی نیست، اما واقعیت این است که کارتون و کاریکاتوری که در بستر یک جزء مطبوعات و در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی منتشر می شود، بسیار تأثیرگذارتر است.

علت این امر را در چند عامل باید جست وجو کرد؛ در شکل سنتی و کاغذی انتشار اثر، نشریات محدود بودند پس کارتون و کاریکاتور کمتری منتشر می شد. از طرفی افراد کمتری اجازه همکاری با نشریات پیدا می کردند و عامل دیگر هم بحث ممیزی بود. در کنار همه اینها، نشریات، مخاطب محدودی داشتند و در نهایت اینکه شانس دیده شدن اثر توسط افرادی که مخاطب نشریات نبودند، تقریباً صفر بود.

اما با همه گیر شدن شبکه های اجتماعی، طراح بی محدودیت می تواند اثرش را منتشر و گاه مخاطب میلیونی پیدا کند. مگر نشریات ما در بهترین حالتشان می توانستند مخاطب میلیونی داشته باشند؟ اما به مدد اینترنت و فضای مجازی، این امکان به وجود آمده است. شاید برایتان سؤال باشد که آیا به همان اندازه که کارتونیست ها در مقطعی از دهه 70 کارشان رونق گرفت و به لحاظ مالی به شرایط نسبتاً قابل قبولی رسیدند، حالا هم همان طور هستند؟ جواب بسیار ناامیدکننده است؛ نه. نه تنها این طور نیست، بلکه شغلی به نام کارتونیست و کاریکاتوریست از بین رفته است.

به همین دلیل کارتونیست ها بیشتر در شغل های مرتبط یا غیرمرتبط مشغول به کارند. در واقع کارتون در بالاترین سطح تأثیرگذاری و در پایین ترین سطح معیشتی قرار دارد. از دوره فراز کارتون و کاریکاتور تا دوره فرود آن 3 دهه می گذرد و اگر چراغ آن هنوز روشن است، به مدد خود کارتونیست های فعال ایرانی است که به رغم فشار بسیار زیاد مالی، نگذاشتند این چراغ خاموش شود.