روزنامه اعتماد در یادداشتی بر اینکه این اپلیکیشن بیشتر اینکه جنبه سرگرمی داشته باشد، بعد خبری و اطلاع رسانی دارد، تأکید کرده است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: وقتی از اینستاگرام حرف می زنیم، تصویر غالب در ذهن بسیاری از ما، مجموعه ای از عکس های خوراکی، سفر، پوشاک و ویدئوهای طنز است.

در سال های نخست حضور این شبکه در ایران، کارکرد مسلط آن، ایفای نقش ویترینی برای سبک زندگی نوگرا و تجربه های فردی بود. با این حال، تحولات چند سال اخیر به ویژه بروز برخی بحران های اجتماعی، اعتراضات و جنگ دوازده روزه اخیر به روشنی نشان داد که اینستاگرام در سپهر رسانه ای ایران، از جایگاه یک آلبوم شخصی یا محفل تفریحی فراتر رفته و به تدریج به عرصه ای راهبردی برای رقابت روایت ها و شکل دهی به افکار عمومی بدل شده است.

بر اساس پژوهش اخیر محمد رهبری، کارشناس شبکه های اجتماعی، تحلیل داده های مربوط به صفحات پُرمخاطب فارسی زبان در اینستاگرام حاکی از آن است که در میان 10 صفحه دارای بیشترین تعداد دنبال کننده، سه جایگاه به رسانه های خبری بی بی سی فارسی، من وتو و ایران اینترنشنال اختصاص دارد.

این رسانه ها طی سالیان اخیر، نه تنها در بازنمایی روایت های خبری مرتبط با ایران، بلکه در برجسته سازی غالبا مغرضانه گونه ای از اخبار مصرفی برای طیف وسیعی از کاربران فارسی زبان، نقشی پُررنگ ایفا کرده اند. اهمیت این داده ها صرفا در تصاحب جایگاه های برتر جدول نیست، بلکه در شتاب کم سابقه رشد مخاطبان در مقطع جنگ دوازده روزه نهفته است، به گونه ای که در این بازه کوتاه، بی بی سی فارسی و من وتو هر یک افزایشی معادل یک میلیون دنبال کننده را تجربه کرده اند و ایران اینترنشنال با جهشی چشمگیر، دو میلیون فالوور تازه به جمع مخاطبان خود افزوده است.

این جهش کم سابقه را می توان در چارچوب نظریه اقتصاد توجه تبیین کرد؛ جایی که بحران ها به منزله محرک های شتاب دهنده مصرف رسانه ای عمل می کنند. جنگ دوازده روزه اخیر، با بار معنایی، سیاسی و عاطفی سنگین خود، تقاضای مخاطبان برای دریافت سریع خبر، تحلیل و حتی شایعات را به طور چشمگیری افزایش داد.

رسانه هایی که توانستند با پوشش لحظه ای، بهره گیری از محتوای تصویری جذاب و روایت های احساسی، این نیاز را پاسخ دهند، موفق شدند عطش شکل گرفته را به تعامل و افزایش قابل توجه شمار دنبال کنندگان تبدیل کنند. این روند، نشانه ای آشکار از تغییر پارادایم مصرف خبر در جامعه ایرانی است. تحلیل این رشد پرشتاب در رسانه های خبری فارسی زبان برون مرزی در اینستاگرام را می توان در سه سطح تبیین کرد.

در سطح رویداد، بحران های کوتاه مدت و پرتنش، مانند جنگ دوازده روزه، موجی از نیاز به اطلاع رسانی سریع، مستمر و همراه با محتوای تصویری ایجاد می کنند و رسانه هایی که با پوشش زنده، روایت پردازی احساسی و انتشار مداوم محتوا در چنین مقاطعی فعال باشند، بیشترین ظرفیت را برای جذب مخاطب جدید خواهند داشت. در سطح اعتماد، بخشی از افکار عمومی به ویژه نسل جوان نسبت به رسانه های داخلی بی اعتماد یا بی اعتنا شده اند و این شکاف موجب شده حتی اخبار مهم داخلی نیز نتواند در این گروه ها مرجعیت بیابد و کاربران به سوی منابع جایگزین، خصوصا رسانه های برون مرزی، گرایش پیدا کنند.

در سطح فناوری و محتوا نیز، رسانه های برون مرزی با شناخت دقیق از الگوریتم اینستاگرام و رفتار کاربران، محتوایی کوتاه، بصری، احساسی و با قابلیت بالای اشتراک گذاری تولید می کنند، در حالی که بسیاری از رسانه های داخلی همچنان با منطق پخش تلویزیونی یا قالب های سنتی خبرگزاری عمل می کنند؛ رویکردی که فاصله قابل توجهی با ریتم و زبان مسلط بر شبکه های اجتماعی دارد.

ناتوانی رسانه ملی و بخش عمده ای از رسانه های داخلی در تجربه رشدی مشابه، ناشی از کمبود چابکی سازمانی، غلبه رویکرد تبلیغاتی-ایدئولوژیک و فقدان استراتژی بومی برای شبکه های اجتماعی است. این در حالی است که بحران ها، به مثابه لحظات طلایی برای جلب اعتماد و توجه عمومی، نیازمند واکنش سریع، محتوای سازگار با قواعد پلتفرم و روایت گری همسو با انتظارات کاربر هستند؛ امری که در رسانه های داخلی، یا با تأخیر رخ می دهد یا با قالبی صورت می گیرد که با زبان مخاطب شبکه های اجتماعی هم خوانی ندارد.

نسلی که در فضای رسانه ای پساتلویزیون پرورش یافته است، مرجعیت خبری خود را نه از قاب تلویزیون، بلکه از جریان بی پایان محتوای شبکه های اجتماعی، به ویژه فید اینستاگرام، دریافت می کند. این جابه جایی مرجعیت خبری، به معنای انتقال قدرت برجسته سازی و هدایت افکار عمومی از رسانه های داخلی به پلتفرم های فراملی و رسانه های فارسی زبان مستقر در خارج از کشور است؛ تغییری که در صورت استمرار، پیامدهایی همچون بیگانگی سیاسی، کاهش سرمایه اجتماعی نهادهای داخلی و دگرگونی هویت نسلی را به دنبال خواهد داشت.

برای مقابله با این روند، چند اقدام کلیدی ضرورت دارد: نخست، بازسازی سرمایه اعتماد عمومی، چرا که بدون بازگرداندن اعتماد، هیچ سطحی از مهارت فنی یا نوآوری محتوایی قادر به احیای مرجعیت رسانه های داخلی نخواهد بود. این هدف تنها از مسیر پذیرش نقد، شفافیت در فرآیند اطلاع رسانی و تنوع در بازنمایی دیدگاه ها محقق می شود.

دوم، چابک سازی ساختار تحریریه ها و ارتقای توانایی تولید محتوای فوری، چندرسانه ای و سازگار با منطق هر پلتفرم.

سوم، سرمایه گذاری نظام مند در روایت گری دیجیتال، به گونه ای که خبر در قالبی کوتاه، احساسی و قابل اشتراک گذاری ارایه شود، بی آنکه صحت و دقت را فدای جذابیت کند.

و چهارم، بهره گیری از ظرفیت اینفلوئنسرهای معتبر داخلی به عنوان حلقه های واسط میان رسانه و مخاطب، با هدف بازآفرینی اعتماد و افزایش ضریب نفوذ پیام های خبری. رشد شتابان رسانه های خبری فارسی زبان برون مرزی در اینستاگرام، زنگ هشدار جدی برای ساختار رسانه ای داخلی است. هنگامی که بخش قابل توجهی از نسل جوان مرجعیت خبری خود را به این منابع می سپارد، کنترل روایت و برجسته سازی اخبار عملا از دایره نفوذ رسانه های داخلی خارج می شود.

استمرار این روند، نه تنها اعتماد عمومی را بیش از پیش فرسوده می کند، بلکه سرمایه اجتماعی نهادهای داخلی را تضعیف کرده و در بلندمدت، ساختار هویت خبری نسل نو را دگرگون خواهد ساخت. اینستاگرام، با منطق الگوریتمی و قابلیت انتشار آنی، این تغییر را تسریع بخشیده و رسانه های داخلی را با یکی از حیاتی ترین چالش های تاریخ معاصر خود در عرصه مرجعیت و نفوذ خبری مواجه کرده است.

نویسنده: قادر باستانی تبریزی