مردم یاد می گیرند که ادامه دهند، حتی وقتی آسمان در حال فرو ریختن است. آصف بیات

به گزارش هم میهن، در پس هر جنگ، جهانی فرو می پاشد و جهانی دیگر، در دل همان ویرانه ها، آرام آرام قد می کشد. آنچه اما پابرجا می ماند، پژواک صداهایی است که هنوز می آیند؛ صداهایی که از سنگفرش خیابان ها، از شیون کودکان، از خواب های پاره پاره شبانه، از لرزش دستان پدران و از اضطراب های ریز و درشت شهروندان، طنین انداز است.

جنگ، نه فقط یک رویداد تقویمی یا یک گسست سیاسی-نظامی، بلکه نوعی تجربه وجودی است که در تار و پود زیست روزمره رسوب می کند. تجربه ای که در واژگان هال بواکس2، در قالب حافظه جمعی (collective memory) تجسد و از رهگذر نهادها، روایت ها، نشانه ها و مناسک، تداوم می یابد. بازگشت به زندگی روزمره پس از جنگ، ازاین منظر، نه بازگشتی ساده به پیشینه ای خنثی و امن، بلکه سیر آشتی جویانه یا حتی منازعه آلود سوژه با زمان، مکان و بدن خویش است؛ تلاشی برای زیستن دوباره در جهانی که دیگر آن جهان پیشین نیست.

بازگشت به روزمره گی، در چنین بستری، فرآیندی یک دست و خطی نیست. این بازگشت، از خلال کنش های کوچک و به ظاهر بی اهمیتی چون چای خوردن عصرگاهی، صدای رادیو در پس زمینه، پرسه زنی در شهر، یا حتی نظم بخشی به قاب های شکسته روی دیوار محقق می شود اما این کنش های ظاهراً پیش پاافتاده، حامل بار سنگین معنا و مقاومتی هستند که خود را نه در میدان نبرد، بلکه در صحنه زیست جهان روزمره نشان می دهند. زندگی پس از جنگ، به تعبیری، نوشتن دوباره روایت فردی و جمعی است، اما این بار با دست هایی که می لرزند و چشمانی که هنوز نگرانند. در این میان، آنچه بازمانده جنگ را در مسیر تداوم حیات یاری می دهد، نوعی خلاقیت در زیستن است؛ یعنی یافتن فرم های نوین معنابخشی به زیست، در جهانی که منطق اش پیش تر، تخریب و مرگ بوده است.

در این میان، به نظر می رسد که جوانان، بیش از هر گروه دیگری، توانایی خلق این فرم های نوین را دارند. شاید بتوان گفت آن چه آصف بیات از آن با عنوان ظرفیت جوانی (Youthfulness) یاد می کند، دقیقاً همین توانایی برای بازیابی فضا، بازتعریف معنا و خلق امکانات نو برای بودن است؛ آن هم نه در عرصه های رسمی، بلکه در ژئومتری مقاومت های خرد. بیات در آثار و مصاحبه خود3، ظرفیت جوانی را عمدتاً به عنوان نیروی محرک جنبش های اجتماعی، انقلاب ها و کنش های تغییرخواهانه تحلیل می کند؛ ظرفیتی که از دل وضعیت های حاشیه ای، بی ثبات و ناپایدار، امکان سازمان نیافتگیِ خلاق را فراهم می آورد.

بااین حال به گمان من، این ظرفیت را می توان نه فقط در عرصه کنش های انقلابی، که در بازگشت به زندگی روزمره نیز سراغ گرفت؛ آن جا که جوانان با حساسیت پذیری ویژه، میل به آزمودن و شجاعت در تجربه زیستن، بیش از دیگر گروه های اجتماعی می توانند فضاهای کوچک زیست را به میدان های معنا، امید و آگاهی بدل کنند.

آنان با دستکاری خلاقانه فضاهای به ظاهر فرسوده یا خنثی، امکان های تازه ای برای زیستن می آفرینند؛ با بازگشت به زمین های بسکتبال نیمه متروک، با برگزاری میتینگ های موسیقی رپ در گوشه وکنار شهر، با پرسه زنی های جمعی در شب های شهری، با مصرف مشارکتی فیلم ها و سریال ها در پلتفرم های غیررسمی و با بازتولید سبک های پوشش، زبان و معاشرت. انگار آن ها بهتر از دیگران بلدند چگونه در دل ویرانی، حیات اجتماعی را احیا کنند؛ چگونه در دل سکوت، صدایی بیابند و چگونه با تداوم کنش های کوچک اما معنادار، امید را به زندگی جمعی تزریق کنند.

حال این بازسازی زیست جهان روزمره، به ویژه در دوران پساجنگ، فقط به معنای بازگشت به وضعیت پیشین نیست، بلکه نوعی مواجهه خلاق با زخم است؛ زخمِ زمان، زخمِ مکان و زخمِ حافظه. تجربه جنگ، به مثابه ضربه ای بنیادین، شکافی در تجربه زمان پدید می آورد. حافظه فردی و جمعی درهم می پیچند و آنچه به جا می ماند، پازلی آشفته از تکه روایت هایی است که گاه تناقض آمیز، گاه سرکوب شده و گاه در قالب نوستالژی های جعلی بازتولید می شوند.

در این جا، مفهوم پساتروما به مثابه یک برساخت اجتماعی و روانی اهمیت می یابد؛ پساتروما نه تنها به معنای عبور از ضربه، بلکه به معنای زیستن با زخم است. همان طور که در بدن، زخم هیچ گاه ناپدید نمی شود بلکه بدل به بخشی از بافت اندام می شود، در حافظه جمعی نیز، جنگ در قالب سکوت ها، تکرارها، شوخی ها، ترس ها و نهادها ادامه می یابد. زندگی روزمره پساجنگی، محل بازتولید این زخم هاست؛ زخم هایی که نه تنها بر سوژه فردی، بلکه بر پیکره اجتماعی و نمادین نیز حک شده اند.

از این روست که تجربه بازگشت به زندگی روزمره، خود می تواند کنشی سیاسی باشد. بازسازی خُرده روایت ها در دل تروما، نوعی مقاومت در برابر فراموشی و کالایی شدن حافظه است؛ از این روست که تجربه بازگشت به زندگی روزمره، خود می تواند کنشی سیاسی باشد.

بازسازی خُرده روایت ها در دل تروما، نوعی مقاومت در برابر فراموشی و کالایی شدن حافظه است؛ مقاومتی که چنان که تجربه های زیسته حاشیه نشینی و جنبش های اجتماعی در خاورمیانه نشان داده اند، لزوماً در قالب تظاهرات آشکار یا نبردهای کلاسیک نمود نمی یابد، بلکه در کنش های کوچک، در چانه زنی های روزمره با نهادهای قدرت، در اصرار بر زیستن با کرامت، تبلور می یابد. ازاین منظر، زیستن در جهان پساجنگ، همچون ساختن یک خانه تازه در دل ویرانه هاست، خانه ای که دیوارهایش از خاطره ساخته شده و سقف اش از امید.

خانه ای که در آن، صداهایی که هنوز می آید نه تنها پژواک رنج اند، بلکه طنین امکان هم هستند؛ شما بخوانیدش امکان زیستن، امکانی که نه در هیاهوی خیابان، بلکه در لایه های پنهان هستی اجتماعی شکوفا می شود؛ در پیوندهای نامرییِ همبستگی، در بازخوانی خویشتنِ جمعی از دل شکست و زخم. این امکان، بازگشت صرف به وضعیت پیشابحران نیست، بلکه تکوین نظمی نوین در دل بی نظمی است؛ نظمی که در آن، سوژه ها دیگر تنها ابژه های رنج نیستند، بلکه حاملان معنا، تولیدکنندگان روایت و کنشگرانی آگاه اند.

امکان کنش جمعی رهابخش، یعنی نفی صورت بندی های سلطه محور حافظه و جان بخشی به روایت های حاشیه نشین و به حاشیه رانده شده. جایی که نجوای بدن های فراموش شده، تاریخ را از نو می نویسد؛ نه از منظر فاتحان، بلکه از چشم انداز بازماندگان. این زیستن، نوعی بازسیاسی کردن امر روزمره است، برساخت دوباره میدان های کنش و احضار امر جمعی در برابر منطق فردیت افسارگسیخته.

ازاین حیث، زندگی کردن نه فقط بقا، که نوعی پافشاری بر معناست، پافشاری بر این که هنوز می توان جهانی دیگر را تصور کرد؛ جهانی که در آن، صدای سرکوب شدگان پژواک می یابد، حافظه ها به تاراج نمی روند و سوژه ها نه در مقام قربانی بلکه در مقام مؤلفان آینده برمی خیزند. این است وعده امکان؛ زیستنی سرشار از امکان های گشوده برای گسست، برای خلق و برای آغازی دیگر.

باید اذعان کرد که روایت جنگ و پساجنگ، خود عرصه ای برای نبرد معناهاست. همان طور که جان الکسان4 در پروژه اجرای خاطره ی جمعی یادآور می شود، حافظه، صرفاً بازنمودی منفعل از گذشته نیست، بلکه در فرآیند بازروایی، همواره در حال بازتعریف هویت جمعی است. به همین اعتبار، صداهایی که هنوز می آیند، می توانند به روایت های حاکم، رسمیت یافته و حتی ایدئولوژیک بدل شوند.

اما در دل زیست جهان مردمان، صداهایی دیگر نیز هست؛ صداهایی شکست خورده، طردشده یا حتی آمیخته به شوخی و سکوت. آنان که با اندام های ناقص، با حافظه های تکه تکه، اما با امیدهای کوچک و پابرجا به خیابان ها برگشتند، درحقیقت حاملان یک پروژه معنابخشی نوین اند.

پروژه ای که در آن، سیاست دیگر نه در سطح دولت ها و قراردادهای رسمی، بلکه در سطح زندگی زیسته و حافظه های پراکنده بازتعریف می شود؛ چون نهاد قدرت، هرچند می کوشد از خلال رسانه ها، یادمان ها و گفتارهای مسلط، حافظه را مدیریت و دگرگون کند اما در برابر تکثر معناهایی که از دل زیست روزمره برمی خیزند، همواره با بحران مشروعیت مواجه است. در همین نقطه است که بازگشتن مردم به خیابان ها، نه بازگشت به نظمی پیشین، بلکه آفرینش نوعی نظم بدیل است؛ نظمی که در آن، قدرت از بالا به پایین جریان نمی یابد، بلکه در کنش های خُرد، در مواجهه های روزمره، در بدن های زخمی اما ایستاده، از نو معنا می گیرد.

شاید این کنش ها در نگاه اول پیش پاافتاده به نظر آیند؛ عبورهای خاموش، تجمع های بی نشانه یا حتی ایستادن در یک صف طولانی. اما در عمق این عادی بودگی، چیزی پنهان است؛ نوعی طغیان آرام، یک استراتژی زیست غیرمسلحانه در برابر سازوکارهای سلطه. درست در همین معناست که مارشال برمن5 خیابان را قلب تپنده مدرنیته می داند؛ فضایی که در آن، تنش میان بیگانگی و عاملیت، میان سلطه و رهایی، لحظه به لحظه بازآفرینی می شود.

خیابان نه فقط محل عبور، بلکه میدان برخورد نیروهای اجتماعی، میدان مواجهه پنهان و آشکار با اشکال مختلف اقتدار است. در خیابان، نظم نمادین قدرت به چالش کشیده می شود. در خیابان است که سوژه ها خود را نه به مثابه توده ای مطیع، بلکه به مثابه بدن هایی حساس، حافظه مند و مقاوم بازمی شناسند. این خیابانِ زیسته، نه صرفاً مکانی فیزیکی، بلکه صحنه ای است برای بازیافتن خویشتن جمعی، برای رقص متکثر معناها و برای شکستن یک دستی گفتمان های مسلط.

در چنین وضعیتی، مسئولین، در برابر این تکثر سیال و بدیل های نامنتظر، سرگردان می شوند. چراکه این معناها، خلاف گفتمان های رسمی، به آسانی به انقیاد درنمی آیند؛ آن ها ریشه در تجربه دارند، در خنده ها و زخم ها، در شب های بی پایان خاموشی و در بیداری صبحی که هنوز نیامده. این معناها در تعامل اند، در تلاقی اند و درست به همین دلیل، هرگونه کنترل یکپارچه بر آن ها ناکام می ماند.

از این منظر، بازگشت به خیابان نه تنها بازگشت به عرصه عمومی است، بلکه بازگشت به امکان است؛ امکانی برای بازسازی سوژه گی، برای احیای عاملیت و برای ترسیم چهره ای دیگر از آینده. خیابان، در قامت یک میدان معنایی، تبدیل به بوم نقاشی مقاومت می شود؛ بومی که بر آن، هر کنش خرد، هر نگاه و هر تردید، ردپایی است از زندگی. آری، این همان زندگی است که هنوز می خواهد معنا داشته باشد، حتی پس از همه شکست ها.

زیستن پس از جنگ، به مثابه نوعی سیاست روزمره، همچنان به دوش حافظه جمعی و تلاش برای به فراموشی نسپردن آنچه رخ داده است، استوار می ماند. این بازگشت، بازگشت به جهان پیشین نیست؛ بلکه بازآفرینی یک هستی اجتماعی تازه در دل زخم است. صداهایی که هنوز می آیند، نه تنها بازمانده گذشته اند، بلکه جزیی از اکنون اند؛ آن جا که جنگ، نه در تصاویر آرشیوی، بلکه در مناسبات جاری قدرت، در شکاف های بازتولیدشونده طبقاتی، در اضطراب و گسست هویتی، حضوری موذیانه و پیوسته دارد. جنگ در حافظه فرو نمی نشیند، بلکه در فرم های روزمره سلطه، در سرکوب صداهای حاشیه و در نامریی سازی بدن های فرودست، تداوم می یابد.

در شهر، آن جا که زندگی به اجرا درمی آید، بازماندگان هم چنان می زیند، با حافظه هایی سیال و صداهایی بی قرار. زیستن در چنین شرایطی، به کنشی چندوجهی بدل می شود؛ کنشی که نه فقط با زنده ماندن، بلکه با معنادادن به زیست خویش پیوند دارد. فضاهای شهری، از مترو گرفته تا کوچه های فراموش شده، از مراکز خرید تهی از خریدار تا بوستان هایی با نیمکت های سال خورده، همگی به صحنه هایی بدل می شوند برای بروز خُرده مقاومت ها و ساختن روایت های دیگر. بدن ها، با تکرارِ کنش هایی گاه ساده و به ظاهر کم اهمیت، فضا را از انقیاد تهی و به محمل امکان تبدیل می کنند.

در دل این زیست شدن های روزمره، شاهدیم که زندگی نه به مثابه بازمانده ای خاموش، که چونان فرآیندی در حال تکوین، در برابر حافظه های مصادره شده و گفتمان های مسلط، قد علم می کند. این زیستن، نه با فریاد، بلکه با دوام، نه با تصریح، بلکه با حضور مستمر، خود را به جهان تحمیل می کند و همین است که آن صداها را هنوز زنده نگه می دارد؛ صداهایی که نه بازتاب گذشته، که پژواک پایداری اند؛ پایداری برای بودن، برای معنا دادن و برای ساختن جهانی که هنوز نیامده است.

این زیستن، برساختی منفعل نیست، بلکه کنشی است معطوف به بازپس گیری معنا؛ تلاشی برای احیای پیوندهای ازهم گسسته و بازتعریف نقش سوژه در نظمی که دیگر انسجام گذشته را ندارد. حافظه، در این فرآیند، به نیرویی مقاوم بدل می شود که از طریق آن، سوژه رنج دیده، هم از به حاشیه رانده شدن می گریزد و هم امکانی برای بازیابی عاملیت خود می یابد.

در اینجا، زیستن، نه به عنوان تداوم زیستی بی معنا، بلکه به منزله بازآفرینی مستمر خود و دیگری در جهانی از نو ترسیم شده، ظاهر می شود. جهانی که در آن، هر کنش خرد، حامل بار سنگین معنا، حافظه و امکان است و شاید در همین تداوم خُرد، در همین پافشاری خاموش، آن افق رهایی نهفته باشد؛ افقی که در آن، صدایی که هنوز می آید، صرفاً پژواک گذشته نیست، بلکه نوید آینده ای دیگر است.