نیمه مرداد زمانی که خبر رسمی انتصاب علی لاریجانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی منتشر شد، گمانه زنی ها در مورد تحول اساسی در رویکرد سیاست خارجی کشور، به خصوص در شرایط ویژه پس از جنگ 12 روزه و قرار گرفتن در آستانه فعال سازی مکانیسم ماشه توسط سه کشور اروپایی عضو برجام، افزایش یافت. نام لاریجانی، از نخستین روزهای پیروزی مسعود پزشکیان، در انتخابات ریاست جمهوری 1403 به عنوان گزینه ای برای انتصاب به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی مطرح شده بود.

به گزارش هم میهن، بسیاری اعتقاد داشتند با انتخاب یک رییس جمهور جدید که با شعار گفت وگو و تعامل با جهان خارج انتخاب شده است، ورود فردی به شورای عالی امنیت ملی که هوادار مذاکرات و توافق باشد، می تواند به توفیق این فرآیند کمک کند. نام علی لاریجانی به دلیل سابقه دوساله اش بین سال های 1384 تا 1386 به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی و مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران و همکاری او در مقام رییس مجلس شورای اسلامی با تصویب فوری برجام، باعث شده بود این تصور ایجاد شود که لاریجانی می تواند به عنوان یک نیروی موثر در اجرای برنامه های دولت چهاردهم برای تعامل و توافق با غرب تلقی شود. با این حال در ماه های نخست ریاست جمهوری پزشکیان مشخص شد که قرار نیست تحولی در دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی رخ دهد.

به نظر می رسد تحولات ماه های اخیر خاورمیانه و جنگ 12 روزه باعث شد که نیاز به تغییرهایی در نهادهای امنیتی و سیاست گذار احساس شود. تشکیل شورای دفاع کشور و انتصاب لاریجانی به مقام دبیر شورای عالی امنیت ملی بخشی از این تغییرات بود. بلافاصله پس از اعلام این خبر، بسیاری از تحلیل گران حوزه سیاسی و سیاست خارجی، این تغییر را به منزله آغاز تحولی اساسی در رویکرد سیاست خارجی کشور به خصوص در حوزه پرونده هسته ای و مذاکرات با غرب ارزیابی کردند.

با این حال با گذشت دو هفته از انتصاب علی لاریجانی در دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، شواهد چندانی از تغییر و تحول اساسی در رویکرد سیاست خارجی به ویژه در حوزه مذاکرات هسته ای وجود ندارد. نصرت الله تاجیک، سفیر پیشین ایران در اردن می گوید: هیچ قرینه ای از شکل گرفتن تحولی جدی در سیاست خارجی کشور وجود ندارد. آنقدر سیستم صلب و غیرمنعطف شده است و در عین حال شرایط با پوسیدگی و فساد اداری و دیوان در هم تنیده شده است که اگر هم اراده ی فردی برای تغییر وجود داشته باشد، بعید می دانم سیستم با آن همراهی کند.

علی لاریجانی، در دهه 1370 به عنوان ویترین فرهنگی محافظه کاران شناخته می شد. عملکرد او در ریاست سازمان صداوسیما با انتقادهای بسیاری از سوی جریان های اصلاح طلب مواجه شد. بلافاصله پس از صداوسیما، لاریجانی به شورای عالی امنیت ملی رفت تا مسئولیت مهم ترین پرونده سیاست خارجی کشور را بر عهده بگیرد. مذاکرات هسته ای میان ایران و غرب که از سال 1382 آغاز شده بود، در دوران دولت اصلاحات به حسن روحانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی سپرده شده بود.

پس از انتخابات 1384 و روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، این مسئولیت همچنان در اختیار دبیر شورا باقی ماند و نزدیک به یک ماه بعد از انتخابات، علی لاریجانی به عنوان مسئول دبیرخانه و مذاکرات معرفی شد. مذاکرات دوساله علی لاریجانی با طرف های اروپایی و آژانس بین المللی انرژی اتمی با فراز و فرودهای بسیار مواجه شد.

بخش اعظم دوران مذاکرات او به رایزنی با آژانس برای تعیین ساز و کار همکاری های ایران و آژانس که به مدالیته مشهور شد گذشت و همچنین مذاکرات او با خاویر سولانا، کمیسر وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در مورد پرونده هسته ای ادامه یافت. لاریجانی در آن دوران منتقد جدی مذاکرات سلف خود حسن روحانی بود و معتقد بود که روحانی در مذاکرات درّ غلتان داده است و آب نبات چوبی گرفته است.

صدور قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران در همین دوران آغاز شد و لاریجانی در طول دو سال مذاکرات خود چهار قطعنامه تحریمی تحت فصل هفتم منشور ملل متحد دریافت کرد. نخستین قطعنامه مرداد 1385، یک سال بعد از آغاز مذاکرات علی لاریجانی صادر شد.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران می گوید: تا شب قطعنامه 1696، آقای لاریجانی فکر می کردند روسیه و چین این قطعنامه را وتو می کنند. روسیه و چین، نه تنها در قطعنامه نخست حاضر به حمایت از ایران نشدند، بلکه در 5 قطعنامه دیگری نیز که علیه ایران در شورای امنیت صادر شد، از ایران حمایت نکردند. تا جایی که لاریجانی سال 1389 در مقام رییس مجلس گفت: فکر می کنم رفتار چین و روسیه در قبال قطعنامه شورای امنیت پسندیده نیست، به نفع خود آن ها هم نیست.

نهایتاً لاریجانی نتوانست در مقام مذاکره کننده به کار خود ادامه دهد و به گفته خود او اختلاف هایی که با رییس جمهور وقت داشت، باعث استعفای او از دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی شد که باعث شد سعید جلیلی، مخالف جدی تعامل با غرب به عنوان جانشین او در دبیرخانه مستقر شود.

لاریجانی بعدها در خرداد 92 در مصاحبه ای با مهر به صورت واضح تر دلیل استعفای خود را بیان کرده بود: من حس می کردم یک نوع اختلاف جدی مدیریتی با آقای احمدی نژاد داشتم. تا یک مدتی قابل تحمل بود و بحث می کردیم اما از یک زمانی به بعد من دیدم به هرحال ایشان رییس جمهور است و حق دارد و لزومی ندارد که بنده مزاحم ایشان باشم و نمی خواستم حضوری تحمیلی داشته باشم. در واقع سطح من این نبود.

لاریجانی کمتر از یک سال بعد در انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و توانست از حوزه انتخابیه قم به مجلس راه پیدا کند و بلافاصله به ریاست مجلس انتخاب شد. در مجلس نهم او باز هم به ریاست مجلس انتخاب شد. این مجلس با تغییر دولت و آغاز به کار حسن روحانی به عنوان رییس جمهور همزمان شد.

سال 1394 پس از انعقاد برجام، علی لاریجانی سرسختانه در مقابل بررسی توافق در مجلس شورای اسلامی مقاومت کرد و با مدیریت جلسات بررسی برجام، موفق شد این توافق را بدون پیشنهاد اصلاحی در مدت کوتاهی به تصویب برساند. در مجلس دهم، لاریجانی نامزد محافظه کاران برای ریاست مجلس بود تا از ریاست محمدرضا عارف، نماینده اصلاح طلب و رییس فراکسیون امید جلوگیری کنند.

لاریجانی تقریباً 20 سال پس از دوره نخست ریاست خود بر دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، به این مقام بازگشته است. اما به اعتقاد بسیاری از فعالان سیاسی، رویکرد لاریجانی نسبت به گذشته تغییر اساسی کرده است. لاریجانی که روزگاری ویترین محافظه کاران در حوزه فرهنگ محسوب می شد، از سال 1400 مغضوب بخشی از دستگاه حکمرانی شد. شورای نگهبان، لاریجانی را با سابقه سه دوره ریاست قوه مقننه و دبیری شورای عالی امنیت ملی در انتخابات 1400 و 1403 ردصلاحیت کرد.

به نظر می رسید که ردصلاحیت لاریجانی، انتقام همراهی او با تصویب برجام است. حالا لاریجانی که در گذشته به عنوان رقیبی برای اصلاح طلبان محسوب می شد، به یکی از گزینه های محتمل آن ها برای ریاست جمهوری و بعد از آن دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی تبدیل شده بود. دفاع سرسختانه لاریجانی از برجام، باعث شد که او از مقام یک محافظه کار افراطی به یک سیاست ورز اعتدال گرا و میانه رو تغییر چهره دهد.

اما مشخص نیست این برداشت از تحول لاریجانی تا چه اندازه درست باشد. لاریجانی پس از مجلس دهم هرچند در مقام مشاور رهبری خدمت می کند، اما سمت اجرایی قابل توجهی نداشته است. دو هفته حضور او در مقام دبیری شورای عالی امنیت ملی هم زمان مناسبی برای ارزیابی تغییرات رویکرد او نسبت به دورانی که مذاکره کننده هسته ای یا رییس صداوسیما بود، نیست.

نصرت الله تاجیک، سفیر پیشین ایران در اردن می گوید: علی لاریجانی از همین ابتدا نشان داد که در بر همان پاشنه می چرخد و کالاوّل همه چیز مثل سابق است.

تاجیک معتقد است: مشخص نشد در این شرایط ویژه سیاست خارجی کشور، سفر عراق و لبنان چه منطقی داشت. حتی اگر این سفرها از قبل برنامه ریزی شده بود هم باید مطالعه می شد که آیا در شرایط فعلی، ضرورتی برای انجام به موقع آن ها وجود دارد یا نه. او می گوید: احساس من این است که همان روال گذشته برقرار است. اگر قرار بر یک تحول اساسی در سیاست خارجی بود که وزیر خارجه ما در این شرایط حساس راهی زیارت اربعین نمی شد.

با این حال ادبیات لاریجانی نسبت به دوران گذشته چندان تغییری نکرده است، اگر او روزگاری نگران گرفتن آب نبات از غرب بود، حالا شکایت از تعارف شکلات می کند. او در تازه ترین گفت وگوی خود در مسیر بازگشت از لبنان به تهران گفت: ترامپ هم برای ما ضرب الاجل تعیین کرده بود اما کسی به این موضوع توجهی نکرد. از کیلومترها آنطرف تر می آیند ضرب الاجل تعیین می کنند و درقبال آن شکلات می دهند.

لاریجانی تاکید کرد: این زبان گفت وگو با یک ملت باتمدن نیست. لاریجانی در 6 آذر 86، در جلسه پرسش و پاسخ با دانشجویان دانشگاه صنعتی اصفهان در پاسخ به سوالی دباره انتقاداتش از روحانی گفته بود: در آن زمان که آقای روحانی مسئول مذاکرات مسائل هسته ای ایران بودند از راه هایی استفاده می کردند که راه های صحیحی برای مذاکره نبود و من مکرراً به آن ها در خصوص عواقب این گونه مذاکرات هشدار داده بودم که هنوز هم معتقدم در آن زمان دُرّ غلتان را دادیم و آب نبات گرفتیم.

نصرت الله تاجیک با انتقاد از فرآیند شروع به کار لاریجانی در شورای عالی امنیت ملی می گوید: مشکل اینجاست که در کشور ما تا حکمی به یک فرد داده می شود، بلافاصله از روز بعد شروع می کند به مصاحبه و اقدام در مقام جدید. هیچ کار کارشناسی و مطالعه شرایط و اینها اتفاق نمی افتد. چهار تا چیز از یکی دو تا کارشناس نهاد تحت امرش می شنود و فکر می کند که علامه دهر است. کسی در کشور ما وقتی وارد یک نهاد می شود، نمی نشیند پرونده مطالعه کند، بررسی کند، چالش ها، فرصت ها و تهدیدها را ارزیابی کند و بعد از آن شروع به سیاست گذاری و تصمیم گیری کند.

او معتقد است: شرایط سیاست خارجی کشور واقعاً در موقعیت ویژه ای قرار دارد، رخدادهایی که پیش روی ما قرار دارد، ده ها جلسه کارشناسی و ساعت ها مطالعه نیاز دارد. برای هر تصمیمی هم جمع بندی نظرات، هم لابی گری هم اقناع لازم است. ما هیچ شواهدی مبنی بر وجود این تحرکات نمی بینیم.

تاجیک تاکید کرد: رویداد جنگ 12 روزه، رویداد بی سابقه و منحصربه فردی بود، آمریکا و اسراییل واقعاً تابوی حمله نظامی به ایران را شکستند. بعد از این رخداد ما باید آب خوردن مان هم با قبل فرق کند. اما امروز همه چیز سر جای قبلش است، همان روال گذشته. آدم احساس می کند که یا قضیه را جدی نگرفته اند یا دل شان گنده است یا شاید ما ظرفیت مان کم است و زیاد از حد حرص می خوریم.