خاورمیانه با بحران جدی آب مواجه است. این منطقه استراتژیک با جمعیت حدود 400 میلیون نفر، با تاریخی کهن و خاستگاه ده ها قومیت، درحالی که بیش از 55درصد منابع نفت و ذخایر عظیم گاز طبیعی جهان را در خود جای داده، به دلیل آنکه از دیرباز یک اقلیم گرم و خشک داشته، همواره با بحران جدی آب روبه رو بوده است.

به گزارش اعتماد، منطقه خاورمیانه، سرزمین بیابان های وسیع و کم بارش با ذخایر آبی اندک است و طی سال های اخیر به دنبال تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، توسعه صنعتی، مداخلات انسانی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، همین ذخایر هم به شدت رو به کاهش رفته است.

تهدید امنیت غذایی، کاهش توسعه اقتصادی، مهاجرت و بحران های اجتماعی، ازجمله تبعات ناشی از کاهش ذخایر آبی در خاورمیانه است و نتایج مطالعه ای که اطلس ریسک آب در سال 2024 انجام داد، نشان می دهد که تا سال 2050، کل این منطقه با تنش آبی شدید مواجه خواهد بود که چنین وضعی، زندگی و امنیت غذایی جمعیت و همچنین توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این منطقه را تحت تاثیر قرار خواهد داد. مهدی زارع؛ رییس مرکز پیش بینی و استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در یادداشتی برای اعتماد بحران آب در این منطقه از جهان و تبعات آن را تحلیل و بررسی کرده است.

فلسطین اشغالی به دلیل آب و هوای خشک، جمعیت رو به رشد و درگیری مداوم ژئوپلیتیکی تا سال 2025 با چالش های قابل توجه کمبود آب و خشکسالی مواجه بوده است. اسراییل دارای اقلیمی نیمه خشک تا خشک با بارندگی نامنظم و خشکسالی های مکرر است. استخراج بیش از حد آب های زیرزمینی و پمپاژ بیش از حد منجر به کاهش سطح سفره های آب زیرزمینی و مشکلات شوری شده است. افزایش تقاضا برای آب با مهاجرت دادن از سراسر دنیا به این سرزمین در شهرها و برای کشاورزی، منابع را تحت فشار قرار داده است.

کاهش بارندگی و افزایش نرخ تبخیر، وضع خشکسالی ها را بدتر کرده است. خشکسالی های شدید در سال های 2008 تا 2009 و 2013 تا 2018 گزارش شده است. اختلافات آبی با کشورهای همسایه اردن و سوریه و لبنان مدیریت منابع را پیچیده کرده است. در سال 2002 خشکسالی شدید منجر به جیره بندی آب و محدودیت های کشاورزی شد. در سال های 2008 تا 2009 بدترین خشکسالی طی دهه های گذشته موجب شد تا سطح آب دریاچه جلیل به نزدیک خط سیاه یا سطح بسیار پایین و خطرناک برسد. در بازه 2013 تا 2018 نیز خشکسالی طولانی مدت، اقدامات سختگیرانه ای را برای صرفه جویی در مصرف آب الزامی کرد.

دوره اخیر خشکسالی نیز از 2020 تا 2025 همچنان مشکل آفرین است. اسراییل برای مقابله با کمبود آب، چندین استراتژی کلیدی را اجرا کرده است. اسراییل حدود 80درصد آب آشامیدنی خود را از کارخانه های نمک زدایی تامین می کند. کارخانه های عمده نمک زدایی در اشکلون (2005)، هادرا (2009)، سورک (2013) و سورک 2 (2025) احداث شده است. کارخانه سورک 2 بزرگ ترین تصفیه خانه جهان است که 200 میلیون مترمکعب آب در سال تولید می کند. بازیافت حدود 90 درصد از فاضلاب با تصفیه و استفاده دوباره بیشتر برای کشاورزی است.

کارخانه شفدان در منطقه تل آویو حدود 140 میلیون مترمکعب در سال تصفیه می کند. از سال 2020، نمک زدایی حدود 50 درصد از نیازهای آب خانگی اسراییل را تامین می کرد و پیش بینی ها نشان می دهد که تا سال 2065، بخش عمده ای از تولید آب کشور را تشکیل خواهد داد و به طور بالقوه سالانه به 11 تراوات ساعت برق اضافی تحت سناریوی رشد بالا نیاز خواهد داشت. این افزایش تقاضای برق، در کشوری که بیش از 90درصد برقش از سوخت های فسیلی (عمدتا گاز طبیعی) تولید می شود، منجر به انتشار بیشتر گازهای گلخانه ای می شود که با تلاش های کاهش تغییرات اقلیمی در تضاد است. اگرچه برنامه هایی برای افزایش منابع انرژی تجدیدپذیر وجود دارد، دستیابی به یک سیستم برق کم کربن دهه ها طول خواهد کشید و نیاز به زمین برای مزارع خورشیدی فتوولتاییک در کشوری با محدودیت زمین مانند اسراییل، چالش دیگری را ایجاد می کند.

هزینه های انرژی نمک زدایی بالاست و موجب تقاضای بالای برق است. آب نمک حاصل از نمک زدایی به اکوسیستم آسیب می رساند. همچنین تنش آبی با فلسطینی ها و اردن بر سر سفره های آب زیرزمینی مشترک موجب شده که اگر چه نمک زدایی برای اسراییل در مقابله با کمبود آب، تحولی اساسی ایجاد کرده اما چالش ها و بحران های جدیدی را نیز به همراه آورده است. تخلیه آب شور و آلودگی دریایی با نمک زدایی، آب بسیار شور تولید می کند که دوباره به دریای مدیترانه پمپ می شود.

این آب بسیار شور موجب آسیب به مرجان ها، کاهش تنوع زیستی و اختلال در اکوسیستم های دریایی نزدیک محل های تخلیه در اشکلون، سورک می شود. از سوی دیگر نمک زدایی انرژی بر است و به سوخت های فسیلی متکی است. افزایش انتشار گازهای گلخانه ای نتیجه مستقیم این عملیات وسیع نمک زدایی است. در سال 2025 حدود 5 تا 10درصد از برق اسراییل صرف نمک زدایی می شود. آب نمک زدایی شده 3 تا 4 برابر گران تر از آب شیرین طبیعی است. از سوی دیگر نابرابری در دسترسی به آب برای سرزمین های فلسطینی برقرار است که دسترسی محدودی به آب نمک زدایی شده دارند.

بحران آب غزه به دلیل تخریب وسیع این باریکه پس از 7 اکتبر 2023 مزید بر علت زیرساخت های ضعیف و محاصره های سیاسی در چالش های آبی فلسطینیان شده است. با وجود نمک زدایی، پمپاژ بیش از حد سفره های آب زیرزمینی در برخی مناطق ادامه دارد. تغییرات اقلیمی بارندگی را بیشتر کاهش داده و نمک زدایی را حتی بحرانی تر -و همچنین پرهزینه تر- کرده است. نمک زدایی اسراییل را از کمبود حاد آب نجات داده ولی مشکلات زیست محیطی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی جدیدی ایجاد کرده است. خطر آلودگی آب دریا با نشت نفت می تواند تامین آب را مختل کند.

در پی تشدید تغییرات اقلیمی توفان های شدید گرد و خاک افزایش می یابد. فرآیند نمک زدایی یک محصول جانبی غلیظ به نام آب نمک تولید می کند که معمولا دوباره به دریا تخلیه می شود. این تخلیه به دلیل شوری بالا، تغییر دما و وجود مواد شیمیایی باقیمانده مورد استفاده در فرآیند نمک زدایی، اثرات منفی بر اکوسیستم های دریایی دارد.

اثر تجمعی چندین کارخانه بزرگ در امتداد یک خط ساحلی محدود همچنان یک نگرانی است. آب نمک زدایی شده که از مواد معدنی طبیعی خود تهی شده، فاقد عناصر ضروری مانند منیزیم، کلسیم، ید و فلوراید است. در حالی که کلسیم برای جلوگیری از خوردگی لوله ها دوباره اضافه می شود، کمبود منیزیم یک نگرانی قابل توجه در بهداشت عمومی است. منابع آب طبیعی 10 تا 20 درصد از مصرف منیزیم در اسراییل را تشکیل می دهند وعدم وجود آن در آب نمک زدایی شده با افزایش شیوع دیابت نوع 2 و سکته مغزی ایسکمیک مرتبط بوده و بار قابل توجهی را به سیستم مراقبت های بهداشتی اضافه می کند.

به رغم توصیه های وزارت بهداشت اسراییل برای افزودن مجدد منیزیم، این امر هنوز به دلیل ملاحظات هزینه ای الزامی نیست. استفاده از آب نمک زدایی شده برای کشاورزی می تواند منجر به کاهش محتوای مواد معدنی در محصولات کشاورزی شود که به طور بالقوه بر تغذیه انسان اثر می گذارد. یک نظرسنجی ملی در سال 2017 نیز میزان بالای کمبود ید را در جمعیت اسراییل نشان داد که به وابستگی شدید به آب نمک زدایی شده فاقد ید نسبت داده می شود.

مدیریت آب توسط رژیم صهیونیستی باعث ایجاد تنش با همسایگانش در شرق مدیترانه شده است. اسراییل از آب منطقه بیش از حد استفاده کرده و کاهش شدید جریان رودخانه اردن و استخراج ناپایدار از سفره های آب کوهستانی و ساحلی تنش های شدیدی ایجاد کرده است. محدود کردن آب موجود برای توسعه اردن و سرزمین های فلسطینی، برقراری نابرابری شدید در دسترسی به آب بین اسراییلی ها و فلسطینی ها، عملیات جنگی منجر به بحران شدید انسانی و محیط زیستی در غزه، تبدیل آب به یک عنصر دایمی مذاکرات سیاسی و یک عامل بالقوه برای درگیری از نتیجه و دستاوردهای فعالیت های دولت رژیم صهیونیستی است.

اسراییل، فلسطین، اردن، لبنان و سوریه همگی به چند منبع آب مشترک و محدود در منطقه ای خشک وابسته هستند. اسراییل، به عنوان پیشرفته ترین و قدرتمندترین کشور از نظر هیدرولوژیکی، اغلب به استفاده بیش از حد از این منابع مشترک به نفع خود و به قیمت آسیب رساندن به همسایگانش متهم شده است. پیشرفت های تکنولوژیکی اسراییل در نمک زدایی و بازیافت آب، غیر قابل انکار است ولی اراده سیاسی برای برای تخصیص عادلانه منابع طبیعی مشترک بر اساس این واقعیت جدید، وجود نداشته و همین امر باعث گسترش تنش ها شده است. حوضه رودخانه اردن مهم ترین و سیاسی ترین منبع آب در منطقه است.

سفره آب کوهستانی مخزنی زیرزمینی هستند که در زیر کرانه باختری قرار دارد. در امتداد ساحل مدیترانه و تا حدودی نوار غزه نیز سفره های آب وجود دارد. طرح جانستون (1953-1955) تلاشی با میانجیگری ایالات متحده برای تخصیص آب رودخانه اردن بین اسراییل، اردن، سوریه و لبنان بود. توافقات فنی تقریبا حاصل شده بود، ولی اتحادیه عرب به دلایل سیاسی آن را رد کرد، زیرا می ترسید که به معنای به رسمیت شناختن اسراییل باشد. با این حال، اسراییل و اردن تاحد زیادی به تخصیص های طرح جانستون به عنوان یک دستورالعمل غیررسمی برای دهه ها پایبند بوده اند. شرکت ملی آب اسراییل پروژه زیرساختی عظیمی بود که در سال 1964 تکمیل شد و آب را از دریای جلیل (مخزن اصلی آب شیرین اسراییل) پمپاژ کرده و آن را به دشت ساحلی پرجمعیت و صحرای نقب منتقل می کند.

این طرح دستاورد بزرگ برای توسعه اسراییل بود، اما جریان پایین دست رودخانه اردن را به طور قابل توجهی کاهش داد و عملا در سال های بعد پایین دست رود اردن را تا حد زیادی خشک کرد. آنچه باقی مانده، اغلب آب شور و رواناب مزارع کشاورزی و ماهی است که عملا رودخانه اردن پایینی را به یک جویبار آلوده تبدیل می کند. این امر توانایی اردن را برای توسعه کشاورزی و تامین نیازهای جمعیت رو به رشد خود، ازجمله یک جامعه عظیم پناهندگان، به شدت محدود می کند. در پاسخ به این پروژه، کشورهای عربی تلاش کردند تا سرچشمه های رود اردن (که از سوریه و لبنان سرچشمه می گیرند) را از اسراییل منحرف کنند. این امر منجر به درگیری های نظامی شد و از عوامل موثر در جنگ شش روزه ژوئن 1967 بود. فلسطینیان در کرانه باختری به دلیل کنترل نظامی و غیرنظامی اسراییل بر منطقه، از دسترسی فیزیکی به رودخانه اردن منع شده اند. آن ها از سال 1967 دقیقا هیچ سهمی از آن دریافت نکرده اند.

اشغال ارتفاعات جولان توسط اسراییل (از سوریه در سال 1967) امکان کنترل بر شاخه های مهم دریای جلیل را می دهد و تامین آب خود را در منبع بیشتر تضمین می کند. طبق توافقنامه اسلو (توافق موقت، 1995) آب از سفره آب زیرزمینی تخصیص داده شد. به فلسطینی ها حق پمپاژ 118 میلیون مترمکعب در سال از سفره آب زیرزمینی شرقی (که از اسراییل خارج می شود) داده شد و ملزم به توسعه منابع آب اضافی با هماهنگی اسراییل شدند. با این حال، بخش عمده ای از آب سفره آب زیرزمینی همچنان توسط اسراییل استفاده می شود.

شهرک های اسراییلی در کرانه باختری زیرساخت های مدرن آب خود را دارند و مقادیر زیادی آب، اغلب با نرخ های یارانه ای برای کشاورزی مصرف می کنند. فلسطینی ها استدلال می کنند که این شهرک ها نه تنها زمین های آن ها، بلکه منابع آب زیر آن را نیز تصاحب می کنند. براساس سرانه، شهرک نشینان اسراییلی چندین برابر بیشتر از همسایگان فلسطینی خود آب مصرف می کنند. شهرها و روستاهای فلسطینی اغلب از کمبود آب، به ویژه در تابستان، رنج می برند و مجبور به خرید آب تانکری با قیمت های بالا هستند.

بانک جهانی و سازمان ملل بارها اعلام کرده اند که تخصیص فعلی ناپایدار و ناعادلانه است. جمعیت بیش از 2 میلیون نفری غزه به رودخانه اردن یا سفره آب کوهستانی دسترسی ندارند. تنها منبع طبیعی آن سفره آب ساحلی است. جنگ به ویژه پس از 7 اکتبر 2023 و آسیب به زیرساخت ها و محدودیت های اسراییل در واردات مواد مورد نیاز برای تعمیرات و نمک زدایی غزه را از مدیریت پایدار آب خود ناتوان کرده اند. سفره آب زیرزمینی با بیش از دو برابر نرخ پایدار خود پمپاژ می شود. با کاهش سطح آب، آب دریا به داخل نفوذ می کند و آب را به طرز خطرناکی شور می کند. همچنین با فاضلاب و نیترات حاصل از رواناب کشاورزی آلوده شده است.

طبق استانداردهای سازمان ملل، بیش از 96درصد از آب سفره آب زیرزمینی اکنون غیرقابل آشامیدن است. استفاده بیش از حد از آب اسراییل بخشی از یک راهبرد بزرگ تر است که آن را به یک رهبر جهانی در زمینه آب نیز تبدیل کرده است. اسراییل در فناوری آب در جنبه های مختلفی پیشرفته است. آبیاری قطره ای برای کاهش چشمگیر مصرف آب کشاورزی در آن رایج است. بیش از 90درصد از فاضلاب آن تصفیه و برای کشاورزی دوباره استفاده می شود که بالاترین نرخ در جهان است.

بیش از 80درصد آب آشامیدنی خانگی خود را از کارخانه های عظیم نمک زدایی در سواحل مدیترانه تامین می کند. در عین حال اسراییل به جای استفاده از این فناوری ها برای ایجاد دسترسی منابع آب طبیعی برای استفاده همه مردم منطقه ازجمله فلسطینی ها و اردنی ها، تسلط خود را بر آن ها حفظ کرده است. آب طبیعی اغلب برای لابی های کشاورزی قدرتمند سیاسی و برای حفظ شهرک ها استفاده می شود، درحالی که آب نمک زدایی شده با هزینه بالا به شهرهای اسراییل می رود.

اسراییل منابع (سفره های آب زیرزمینی، رودخانه اردن) را کنترل می کند و آب را به طور ناعادلانه تخصیص می دهد و توسعه و حاکمیت فلسطین را سرکوب می کند. رودخانه اردن مسدود و منحرف شده و کشور اردن تنها بخش کوچکی و اغلب آلوده از آب را دریافت می کند. تنش اصلی سیاسی و راهبردی کنترل اسراییل بر ارتفاعات جولان است.

خشکسالی به لحاظ محیط زیستی، اجتماعی-اقتصادی و سیاسی، آسیب پذیری در برابر جنگ و فاجعه را در کشورهای خاورمیانه به طور قابل توجهی افزایش داده است. کاهش جریان رودخانه ها (دجله و فرات) و تخلیه سفره های آب زیرزمینی، اختلافات فرامرزی را تشدید می کند (تنش های ترکیه-سوریه-عراق بر سر سدها). نابودی محصولات کشاورزی (خشکسالی 2010-2006 سوریه) مهاجرت روستاییان به شهرها را موجب می شود که باعث ایجاد محله های فقیرنشین پرجمعیت و تنش برای شغل شد.

دامداران و کشاورزان (در عراق یا یمن) درآمد خود را ازدست می دهند و به اقتصادهای غیررسمی /غیرقانونی یا گروه های مسلح سوق می دهند. خشکسالی درآمدهای دولت (از کشاورزی) را کاهش می دهد و واکنش به سوانح و ارایه خدمات اجتماعی را تضعیف می کند. تصرف آب کمیاب (از طریق چاه های غیرمجاز) خشم عمومی را شعله ور می کند. در عراق، اعتراضاتی به دلیل سوءمدیریت آب در خشکسالی ها رخ داده و ادامه دارد. دولت سوریه قبل از شروع جنگ داخلی 2011 به همین ترتیب اعتماد عمومی را از دست داد.

خشکسالی ها 1.5 میلیون سوری را قبل از سال 2011 آواره کرد و موجب افزایش فشار به زیرساخت های شهری بیش از ظرفیتشان شد و به ناآرامی ها دامن زد. تنش های قومی و فرقه ای رقابت برای آب و شکاف ها را تشدید کرده است. این اتفاق در عراق و سوریه خشکسالی زده در سال های پس از 2006 رخ داد. گروه های مسلح از کمبود آب سوءاستفاده کردند. داعش سدها را در سوریه و عراق در سال 2014 تصرف کرد. جوانان ناامید و بیکار به اهدافی برای شبه نظامیان تبدیل شدند.

سوءتغذیه ناشی از خشکسالی، مردم را قبل از جنگ ها تضعیف می کند و مرگ و میر ناشی از جنگ را افزایش می دهد. کمبود آب به سیستم های بهداشتی آسیب می رساند و خطرات بیماری را در جنگ ها افزایش می دهد (نظیر شیوع وبا در یمن). کشورهای وابسته به واردات (یمن، لبنان از میان کشورهای فقیر و قطر و امارات از کشورهای ثروتمند خاورمیانه) در درگیری ها با اختلال در زنجیره تامین مواجه می شوند. در سوریه خشکسالی بی سابقه

2010-2007 کشاورزان را آواره کرد و به ناآرامی های قبل از جنگ دامن زد. سال 2011، استان های آسیب دیده از خشکسالی کانون های شروع درگیری بودند. در یمن خشکسالی و تخلیه سفره های آب زیرزمینی، فقر روستایی را تشدید و کنترل دولت را قبل از جنگ داخلی 2014 تضعیف کرد. در عراق خشکسالی های 2018 و 2021 جریان آب دجله و فرات را حدود 40درصد کاهش داد و باعث اعتراضات و تضعیف نهادها در دوران پس از داعش شد. افزایش دما (پیش بینی می شود تا سال 2050 در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به 4 درجه سانتیگراد برسد) و بارندگی نامنظم، خشکسالی ها را بدتر می کند و این فشارها را مزمن می سازد.

خشکسالی به عنوان یک عامل تشدیدکننده تهدید در درگیری ها در سرزمین های اشغالی فلسطین عمل می کند و آسیب پذیری ها و تنش ها را تشدید می کند، اما به ندرت به عنوان علت اصلی جنگ عمل کرده است. تاثیر آن به دلیل زیرساخت های پیشرفته آب اسراییل و تکه تکه شدن منابع فلسطین تحت اشغال، نامتقارن است. در اسراییل اثر خشکسالی را از طریق نمک زدایی، استفاده مجدد از فاضلاب و آبیاری پیشرفته کاهش داده اند. کمبود آب به ندرت باعث بی ثباتی در سرزمین های اشغالی رژیم صهیونیستی شده است.

در فلسطین در پهنه کرانه باختری رود اردن 80 تا 95درصد آب از سفره آب کوهستانی تحت کنترل اسراییل تامین می شود و فلسطینی ها کمتر از 100 لیتر به ازای هر نفر در روز -حد توصیه شده از طرف سازمان بهداشت جهانی-دریافت می کنند. سرانه آب در اسراییل 165 لیتر است. در نوار غزه سفره آب ساحلی آلوده شده و 96درصد غیرقابل شرب است. خشکسالی و محاصره و جنگ پس از 7 اکتبر 2023 کشاورزی را متلاشی کرده و آب را برای استفاده انسانی نامناسب ساخته است. محدودیت های اسراییل بر مجوزهای حفر چاه در کرانه باختری اعمال می شود و فقط 23 مجوز در سال های 2017 تا 2022 ازسوی دولت اسراییل تایید شده است.

در جریان خشکسالی، روستاهای فلسطینی با افزایش تخریب مخازن آب باران مواجه هستند. زیرساخت های آب غزه (کارخانه های نمک زدایی، خطوط لوله) در جنگ پس از 7 اکتبر 2023 کاملا تخریب شد. در جنگ 2021 نیز نیمی از شبکه های آب غزه تخریب شده بود. خشکسالی باعث کاهش عملکرد زیتون فلسطینیان -منبع اصلی درآمد اهالی - شده و اختلافات ارضی در نزدیکی شهرک های یهودی نشین را تشدید می کند. در فصول خشک خشونت شهرک نشینان علیه کشاورزان فلسطینی تشدید می شود. خشکسالی به همراه زیرساخت های آسیب دیده در غزه باعث سرریز فاضلاب شده است. در سال 2023 روزانه 108000 مترمکعب فاضلاب خام تخلیه می شود که موجب شیوع و تشدید بیماری در جنگ شده است. انتفاضه آب کرانه باختری در سال 1999 شروع تظاهرات بود ولی این تظاهرات با احساسات گسترده تر ضد اشغال فلسطینیان همراه شد.

منابع تهی شده ناشی از خشکسالی، تاب آوری فلسطینی ها را در برابر شوک های جنگی کمتر می کند. جنگ در غزه از سال 2023 پس از یک خشکسالی 5ساله آغاز شد؛ جمعیت آواره با کمبود فوری آب مواجه شدند. قبل از شروع جنگ آبخوان ها به شدت شور شدند. در جریان جنگ، تولید آب به کمتر از 5درصد نیازها کاهش یافت. خشکسالی از قبل تاب آوری سلامت را تضعیف کرده بود. تخریب خاک پس از خشکسالی، کشاورزی در سال های پس از جنگ را نیز تهدید می کند.