فرارو- سینا طوسی کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در شورای آتلانتیک.

به نقل از نشریه ریسپانسیبل استیت کرفت، جنگ دوازده روزه میان ایران و اسراییل در سال 2025 بسیاری از تصورات دیرپا را در هم شکست و مناسبات تهران و واشنگتن را به عرصه ای ناشناخته کشاند. این نبرد، نقطهٔ اوج تازه ای در زنجیره ای از دهه ها تنش بود؛ رخدادی که خاورمیانه را تا مرز بی ثباتی گسترده تر پیش برد. اکنون، در حالی که گرد و غبار این جنگ فرو نشسته است، ایالات متحده خود را در برابر لحظه ای سرنوشت ساز می بیند؛ لحظه ای که می تواند مسیر سیاست این کشور در قبال ایران را بازتعریف کرده و سیمای منطقه را برای دهه های آینده دگرگون سازد. در برابر آمریکا و ایران چهار سناریوی محتمل گشوده شده است؛ هر یک با پیامدهایی ژرف برای امنیت جهانی، تعادل قدرت در خاورمیانه و آیندهٔ سیاست خارجی ایالات متحده.

در این سناریو، چرخه ای آشنا اما ویرانگر بار دیگر خود را بازتولید می کند؛ چرخه ای متشکل از حملات، خرابکاری ها و تحریم هایی که سال هاست ستون فقرات روابط ایران و ایالات متحده را شکل داده و در جنگ اخیر به نقطهٔ انفجار تازه ای رسیده است. آینده ای محتمل که در آن، تهران توان هسته ای و نظامی خود را احیا کرده و بی اعتنا به فشارهای بین المللی، غنی سازی را ادامه می دهد، هرچند همچنان از عبور به آستانهٔ ساخت سلاح هسته ای فاصله می گیرد.

در آن سوی ماجرا، واشنگتن و تل آویو این وضعیت را غیرقابل تحمل می دانند؛ از تحریم های فلج کننده گرفته تا عملیات های پنهانی و حتی حملات گسترده تر، همه به عنوان ابزار فشار بر میز تصمیم گیری شان باقی می ماند. این مسیر به رهبران سه پایتخت یعنی تهران، واشنگتن و تل آویو امکان می دهد که به جای حرکت به سوی مصالحه، چهره ای سخت گیرانه و مقاوم به نمایش بگذارند و از عقب نشینی پرهیز کنند. اما بهای چنین مسیری سنگین است. خطا در محاسبه یا واکنش های غیرقابل پیش بینی می تواند آتش جنگی تمام عیار را در سراسر منطقه شعله ور سازد؛ جنگی که بازیگران متعدد از لبنان تا خلیج فارس را به میدان خواهد کشاند. تشدید تنش در ظاهر به رهبران توهم کنترل می دهد، اما در واقع مسیری است که بی محابا به سوی فاجعه می تازد.

راه دیگر، بازگشایی دوباره درهای دیپلماسی و بازگشت به مذاکرات جدی است؛ مسیری دشوار اما نه غیرممکن، که تحقق آن مستلزم عقب نشینی یکی از طرفین از اصلی ترین نقطهٔ مناقشه یعنی غنی سازی اورانیوم خواهد بود. بر اساس توافق هسته ای سال 2015، ایران مجاز شد برنامه ای محدود و نمادین برای غنی سازی در اختیار داشته باشد؛ برنامه ای که زیر چتر سخت گیرانه ترین نظام بازرسی تاریخ برای یک کشور غیرهسته ای اجرا شد. این توافق بارها از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی و حتی دستگاه های اطلاعاتی ایالات متحده مورد تأیید قرار گرفت و به عنوان الگویی کم نظیر برای کنترل بحران شناخته شد.

اوایل امسال، استیو ویتکاف، فرستادهٔ ویژهٔ ترامپ، نشانه هایی از تمایل به چارچوبی مشابه از خود بروز داد. اما فشارهای شدید اسراییل، همراه با وسوسهٔ ترامپ برای پیشی گرفتن از میراث اوباما، سبب شد واشنگتن دوباره به مطالبهٔ حداکثری صفر غنی سازی بازگردد؛ خط قرمزی که تهران طی بیش از دو دهه بحران هسته ای، هرگز حاضر به عبور از آن نشد.

با وجود همهٔ موانع، دیپلماسی هرگز به طور کامل از صحنه حذف نشد. در مقطعی، ابتکاری خلاقانه بر سر زبان ها افتاد: ایجاد یک کنسرسیوم منطقه ای غنی سازی متشکل از ایران و شرکای آمریکا در خلیج فارس. هدف این طرح، مدیریت و نظارت مشترک بر فرآیند غنی سازی بود که این اقدام می توانست بی اعتمادی بین طرفین را کاهش دهد و بستری جدید برای شفافیت فراهم آورد. هم زمان، مقدمات برگزاری دور ششم مذاکرات نیز در حال شکل گیری بود.

اما همه چیز با حملهٔ اسراییل به ایران متوقف شد؛ رخدادی که بنا بر برخی گزارش ها، مانع از تحقق نقطه ای تحول آفرین در روند گفت وگوها شد. با این حال، حتی اگر این مانع برطرف می شد، چالش های ساختاری همچنان بر جای می ماند. سیاست ایالات متحده عمیقاً زیر نفوذ بازهای طرفدار اسراییل و ایدئولوگ های تغییر رژیم باقی ماند؛ جریانی که دیپلماسی را نه راه حلی واقعی، بلکه صرفاً یک مسیر انحرافی تلقی می کرد. در حقیقت، حتی اگر ایران تصمیم می گرفت غنی سازی را متوقف کند، بنیامین نتانیاهو و همراهانش موضوع را به میدان دیگری از برنامهٔ موشکی گرفته تا مداخلات منطقه ای منتقل می کردند تا خصومت و تقابل همچنان زنده بماند.

برای رهبری کنونی اسراییل، استمرار تنش میان واشنگتن و تهران از پایان جنگ سرد تاکنون، کارکردی راهبردی و چندوجهی داشته است. این کشمکش، بهانه ای برای توجیه حضور دائمی ارتش آمریکا در خاورمیانه فراهم آورده و در عین حال، حمایت بی قید و شرط واشنگتن از اسراییل را تضمین کرده است. از سوی دیگر، بحران ایران سبب شد مسئلهٔ فلسطین به حاشیه رانده شود و فضای لازم برای پیشبرد دستورکار اسراییل بزرگ که بر اشغال غزه، کرانهٔ باختری و حتی فشار بر دیگر همسایگان استوار است فراهم آید. در این محاسبهٔ سرد و حسابگرانه، ایران همواره در جایگاه قربانی ضروری قرار گرفته است.

برخی تحلیلگران از جمله علی واعظ و دنی سیتینوویچ، طرحی جسورانه را بر میز گذاشته اند: پیمان عدم تجاوز میان ایران و اسراییل. توافقی که در صورت تحقق، می توانست به طور مستقیم به تهدیدات متقابل پایان داده و دریچه ای تازه برای کاهش تنش ها بگشاید. از منظر تئوریک، دونالد ترامپ ـ که همواره در جست وجوی یک توافق تاریخی برای ثبت در کارنامهٔ سیاسی خود بوده است، شاید چنین ابتکاری را فرصتی طلایی می دید.

اما واقعیت های میدانی داستان دیگری روایت می کنند. جمهوری اسلامی همواره با نگاهی عمیقاً بدبینانه به ایالات متحده نگریسته و اسراییل را دشمنی ذاتی و غیرقابل اعتماد دانسته است. در مقابل، بنیامین نتانیاهو سال هاست که از تهدید ایران به عنوان ابزار سیاسی و ایدئولوژیک بهره برداری کرده؛ ابزاری که جایگاهی محوری در بقای سیاسی او داشته است. از این رو، دستیابی به چنین توافقی بیش از آنکه چشم اندازی واقعی باشد، بیشتر به رؤیایی دوردست می ماند. آیا محتاطانه است؟ بی تردید. آیا ممکن است؟ تنها در صورتی که تغییراتی بنیادین و گسترده در معادلات سیاسی ایران، اسراییل و آمریکا رخ دهد؛ تغییراتی که فعلاً در افق قابل تصور به نظر نمی رسند.

در این مسیر، جمهوری اسلامی که زیر فشار بی امان تحریم ها، تهدیدات نظامی و انزوای منطقه ای قرار گرفته است، برای دستیابی به بازدارندگی نهایی به سوی ساخت سلاح هسته ای می شتابد. از نگاه رهبران تهران، کشوری که با تهدیدات موجودیتی از سوی اسراییل و ایالات متحده مواجه است، نمی تواند در برابر وسوسهٔ عبور از آستانهٔ هسته ای بی تفاوت بماند.

با این حال، این راه، پرمخاطره و پرهزینه است. حتی در صورت موفقیت ایران در ساخت یک زرادخانهٔ هسته ای، نتیجه چیزی جز انزوای شدیدتر، خطر آغاز رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه و تداوم جنگ های پنهانی نخواهد بود. تجربهٔ روسیه نمونه ای هشداردهنده در برابر چشم جهانیان است: زرادخانهٔ عظیم هسته ای این کشور نه مانع از فشارهای اقتصادی شد و نه از فرسایش در جنگ های پرهزینه نجاتش داد.

برای ایران نیز، یک بمب هسته ای هیچ راه حلی واقعی به همراه نخواهد داشت. این سلاح نه بحران های اقتصادی را حل می کند، نه تحریم ها را از میان برمی دارد و نه جلوی خرابکاری ها و حملات پنهانی را می گیرد. هرچند وسوسهٔ عبور از آستانهٔ هسته ای روزبه روز قوی تر می شود، اما این مسیر همچنان پرریسک و در نهایت بن بست خواهد بود.

در این سناریو، ایران مسیر میانه ای را برمی گزیند؛ حفظ وضع موجود همراه با نوعی دیپلماسی تاکتیکی، بی آنکه امیدی به دستاوردی بزرگ داشته باشد. تهران، به جای جهش های پرخطر، گام های حساب شده برمی دارد: بازسازی سامانه های موشکی و پدافندی برای تقویت بازدارندگی، تعمیق روابط نظامی و اقتصادی با چین و روسیه به عنوان تکیه گاه های جایگزین و کنار گذاشتن رؤیای آشتی با ایالات متحده و اروپا.

این مسیر بازتاب محاسبه ای بلندمدت از سوی جمهوری اسلامی است: راهبردی برای بقا و تثبیت، همراه با انتظار برای تغییر موازنهٔ جهانی؛ زمانی که تمرکز ایالات متحده ناگزیر به نقاط دیگری از جهان کشیده شود. برخلاف ناپایداری و بی ثباتی سناریوی نخست، صبر راهبردی گزینه ای برای دوام آوردن است. ایران در این مسیر از حرکات نمایشی پرهیز می کند و بازی بلندمدت را برمی گزیند؛ بازی ای که بر تاب آوری در برابر تحریم ها، جذب ضربات و اتکا به زمان و استقامت برای فرسایش فشار آمریکا استوار است. جذابیت این گزینه در سال های اخیر رو به افزایش بوده است. این جذابیت به ویژه پس از آن پررنگ تر شد که فناوری نظامی چین در جنگ اخیر میان پاکستان و هند کارآمدی خیره کننده ای از خود نشان داد. برای تهران، که به شدت به توانمندی های دفاعی پیشرفته نیاز دارد، ظهور پکن به عنوان یک تأمین کنندهٔ قابل اعتماد سامانه های نوین، چرخش به شرق را وسوسه انگیزتر ساخته است.

اما این مسیر بدون هزینه نمی ماند. صبر راهبردی به معنای تثبیت انزوای ایران از بازارهای آمریکا و اروپا و افزایش خطر وابستگی بیش از حد به چین و روسیه است. با این حال، چنین رویکردی با روحیهٔ انقلاب اسلامی هم خوانی دارد؛ روحیه ای که بر مقاومت و اتکا به خود تأکید می کند. در این چارچوب، صبر راهبردی نه تنها راهی برای بقا و تثبیت، بلکه امیدی برای رسیدن به جهانی چندقطبی فراهم می آورد؛ جهانی که در نهایت نفوذ آمریکا را در خاورمیانه محدود سازد.

پرسشی که اکنون سیاست گذاران آمریکا و اروپا باید بی پرده با آن روبه رو شوند همچنان باقی است: واقعاً چه انتخابی پیش روی ایران گذاشته شده است؟ اگر استراتژی غرب همچنان تغییر رژیم در قالب فشار حداکثری باشد، باید صادقانه پذیرفت که مقصد این مسیر کجاست. جمهوری اسلامی نه با موج تحریم ها از میان خواهد رفت، نه با حملات هوایی نابود خواهد شد و نه به تدریج و آرام به دموکراسی ای غربی فرو خواهد پاشید.

اما هولناک ترین چشم انداز شاید این باشد: بی ثباتی فراگیر، فروپاشی تدریجی و سایهٔ جنگ داخلی در کشوری 90 میلیونی که در قلب خاورمیانه جای دارد. ایرانِ شکسته در مرزهای خود محصور نخواهد ماند؛ امواج بحران آن به سرعت خلیج فارس، عراق، آسیای مرکزی و قفقاز را درمی نوردد و شعاع بی ثباتی را به فراتر از مرزهایش گسترش می دهد. چنین فاجعه ای، منطقه ای را که همین حالا نیز متلاطم و شکننده است، وارد چرخه ای از آشوب خواهد کرد که به مراتب از مسئلهٔ هسته ای خطرناک تر است. از این رو، چالش امروز صرفاً بر سر متوقف کردن پیشرفت برنامهٔ هسته ای ایران خلاصه نمی شود. پرسش بنیادین این است که واشنگتن و تل آویو چه پایان بازی ای را در ذهن دارند و آیا واقعاً می توانند با پیامدهای آن زندگی کنند یا خیر.