مهدی لطفی دکترای سیاست گذاری عمومی طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: بحران آب در جهان امروز دیگر صرفا یک موضوع محیط زیستی نیست؛ بلکه امنیتی، اجتماعی و اقتصادی است. بانک جهانی کمبود آب را از بزرگ ترین تهدیدهای قرن بیست ویکم می داند و در ایران، کم آبی و تنش های ناشی از آن در استان هایی چون اصفهان، یزد، خوزستان و آذربایجان غربی و… نشان می دهد که مدیریت آب نه تنها یک موضوع فنی، بلکه مساله ای کلیدی در حکمرانی عمومی است. بدون حکمرانی هوشمندانه، امنیت غذایی، توسعه پایدار و انسجام اجتماعی کشور با تهدید جدی روبه رو خواهد شد.

تجارب بین المللی نشان می دهد که کشورهایی با شرایط اقلیمی مشابه ایران توانسته اند با اصلاحات نهادی و بهره گیری از ابزارهای نوین، بحران آب را به فرصتی برای ارتقای تاب آوری ملی تبدیل کنند. در ایران حدود 89 تا 90درصد منابع آب تجدیدپذیر در بخش کشاورزی مصرف می شود، درحالی که سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی تنها 10 تا 12درصد است، به همین دلیل، چگونگی اصلاح الگوی کشت و افزایش بهره وری آبیاری، همواره به عنوان یکی از اصلی ترین چالش های سیاست گذاری در حوزه آب مطرح بوده است. با این پیش زمینه، نگاه به تجارب موفق جهانی می تواند مسیرهایی عملی برای حکمرانی نوین آب در ایران را ترسیم کند.

استرالیا: بازار آب در حوضه مورای دارلینگ- از دهه 2000 م توسط دولت استرالیا در حوضه مورای دارلینگ، نظام تخصیص و مبادله حقابه شکل گرفته است. کشاورزان می توانند مازاد سهم آب خود را بفروشند یا بخشی از نیاز خود را از بازار تامین کنند. این ساز و کار باعث بهینه سازی مصرف، کاهش تعارضات اجتماعی میان مناطق مختلف و به رسمیت شناختن ارزش اقتصادی آب شده است.

اسپانیا: کنفدراسیون های حوضه ای- اسپانیا از دهه 1990م کنفدراسیون های حوضه ای را ایجاد کرده است؛ نهادهای میان سطحی که نمایندگان دولت، کشاورزان و ذی نفعان محلی را گردهم می آورند تا در تخصیص منابع آب تصمیم گیری کنند. این مدل اعتماد اجتماعی را تقویت و فساد و سوءمدیریت در توزیع منابع را کاهش می دهد.

مراکش: اصلاح الگوی کشت و بهره وری آب- با سیاست کشت هوشمند متناسب با آب و سرمایه گذاری در آبیاری قطره ای، مراکش توانست بهره وری آب را افزایش دهد و از اتلاف میلیاردها مترمکعب آب جلوگیری کند.

این نمونه ها پیام روشنی دارند: بدون اصلاح نهادی و تغییر نگاه به منابع آبی، نمی توان بحران را مهار کرد.

در ایران، تمرکز شدید و مدیریت بخشی هنوز مانع مشارکت واقعی کشاورزان، بخش خصوصی و جوامع محلی در تصمیم گیری های کلان شده است. با این حال، تجربه داخلی در گیلان در سال آبی 1403-1404 نشان داد که حتی در دشوارترین شرایط می توان از بحران عبور کرد.

سد سفیدرود به عنوان بزرگ ترین زیرساخت آبی شمال ایران از مهر 1403 تا هنگام نگارش این یادداشت حجم آوردی معادل 819 میلیون متر مکعب، یعنی کم آوردترین و سخت ترین سال آبی خود را در 63 سال گذشته با کاهش 34درصدی به نسبت سال قبلش و در مقایسه با میانگین بیست ساله 130درصد کاهش را تجربه کرد، اما با مدیریت هماهنگ و همراهی کشاورزان، تولید برنج گیلان که ستون امنیت غذایی کشور است، از نابودی نجات یافت. اگر مدیریت منابع آب در گیلان دچار خطا می شد، نابودی تنها 40درصد از میانگین 700 هزار تن محصول سالانه، خسارتی بالغ بر تقریبا 6/61 همت تومان (61 هزار و 600 میلیارد تومان) بر اقتصاد و امنیت غذایی کشور تحمیل می کرد؛ رقمی که اهمیت تصمیمات درست در شرایط بحرانی را آشکار می سازد.

این تجربه موفق داخلی نشان می دهد که مدیریت بحران آب و شرایط کم آبی نیازمند ترکیب حکمرانی مشارکتی، تصمیم گیری داده محور و همراهی اجتماعی است. به زبان سیاست گذاری عمومی، ایران می تواند از چنین تجربه هایی برای استقرار حکمرانی در شرایط کمیابی (Governance under Conditions of Scarcity) بهره گیرد.

براساس درس های جهانی و تجربه گیلان، چند راهکار عملی برای برون رفت ایران از تنش های آبی قابل طرح است:

٭ ایجاد نهادهای حوضه ای مشابه اسپانیا برای مشارکت ذی نفعان محلی و ملی در تخصیص منابع آب.

٭ راه اندازی بازار آب در مناطق پرتنش، مشابه استرالیا، تا ارزش اقتصادی آب رسمیت یابد.

٭ اصلاح الگوی کشت با مشوق های مالی و بیمه ای برای کاهش فشار بر منابع و کشاورزان.

٭ سرمایه گذاری در فناوری های صرفه جویی آب مانند آبیاری قطره ای و بازچرخانی آب.

٭ شفاف سازی داده ها و دسترسی عمومی به اطلاعات منابع و مصارف برای افزایش اعتماد و کاهش فساد احتمالی.

٭ ترویج محصولات مقاوم به کم آبی و اصلاح تقویم زراعی براساس تحلیل ریسک.

٭ تقویت سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب؛ بدون اعتماد مردم، هیچ سیاستی پایدار نخواهد بود.

تجارب داخلی و بین المللی نشان می دهد که اگر ایران حکمرانی آب را به طور ساختاری اصلاح و روزآمد کند، می تواند با حکمرانی در شرایط کمیابی (Governance under Conditions of Scarcity) امنیت غذایی و ثبات اجتماعی را تضمین نماید. آب نه تنها یک منبع، بلکه پایه ای برای توسعه پایدار و امنیت ملی است و کمیابی آن الزاما تهدیدِ منجر به شکست نیست؛ بلکه فرصتی برای بروز توان تصمیم گیری، تاب آوری نهادی و امید اجتماعی است.