روسیه با اقدامی تقریبا غیرمنتظره، پیش نویس قطع نامه ای را برای تمدید شش ماهه قطع نامه 2231 در میان اعضای شورای امنیت توزیع کرده است. اقدامی که به گفته بسیاری از ناظران، هم می تواند فرصتی برای تنفس در فضای پرتنش هسته ای باشد و هم آغازگر موج تازه ای از اختلاف ها میان قدرت های جهانی. هم زمان با این اتفاق، شاهد دور تازه مذاکرات تهران و تروییکا به میزبانی ژنو هستیم که در واپسین روزهای منتهی به ضرب الاجل آلمان، فرانسه و انگلستان برای ارسال نامه فعال سازی مکانیسم ماشه به شورای امنیت برگزار شد که تا لحظه تنظیم این گزارش، خبری از آن منتشر نشد.

به گزارش شرق، با وجود برگزاری این نشست که در سطح معاونان وزارت امور خارجه است، لارنس نورمن، خبرنگار شناخته شده وال استریت ژورنال، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که نباید انتظار بالایی از مذاکرات ژنو داشت . او توضیح داد که گفت وگوهای ایران و آژانس در وضعیتی قرار دارد که بعید است راه به جایی ببرد. ایران به دنبال توافق نامه ای جدید در چارچوب پادمان است که اختیارات آژانس را محدودتر کند، اما از نگاه آژانس این موضوع یک خط قرمز محسوب می شود .

نورمن با اشاره به اینکه هر توافق آینده به نظارت گسترده تر نیاز دارد، نه کمتر، تأکید کرد در روزها و هفته های پیش رو تغییر جدی رخ نخواهد داد. فاصله زیادی وجود دارد تا زمانی که بازرسان دوباره اجازه دسترسی به سایت های هسته ای ایران را داشته باشند یا بتوانند بر ذخایر اورانیوم نظارت کنند .

به همین دلیل او نتیجه گرفت که عملا هیچ راهی برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه باقی نمانده است . این خبرنگار، ضرب الاجل رسمی برای این اقدام را 15 سپتامبر دانست ، اما افزود غربی ها ترجیح می دهند آن را زودتر اجرایی کنند. به گفته او، هدف این است که ریاست دوره ای روسیه بر شورای امنیت نتواند مانعی در روند فعال سازی ایجاد کند. بر همین اساس، احتمال وقوع این اتفاق در روزهای پایانی آگوست بسیار بالاست .

در این شرایط، رسانه بریتانیایی امواج نیز گزارش داد که روسیه پیش نویس قطع نامه ای را با هدف تمدید مهلت قطع نامه 2231 به شورای امنیت ارائه کرده است. این رسانه به نقل از منابع آگاه نوشت که چین نیز به عنوان شریک اصلی، قرار است به این ابتکار بپیوندد. در گزارش امواج آمده است که این تحول در شرایطی رخ داده که ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، اخیرا با مسعود پزشکیان، رییس جمهور ایران، گفت وگو کرده است. از نگاه این رسانه، اقدام مسکو می تواند تلاشی برای جلوگیری از رویارویی قریب الوقوع میان ایران و دولت های غربی باشد.

اما این همه ماجرا نیست. امواج احتمال دیگری را نیز مطرح کرده است؛ اینکه طرح روسیه یک مانور سیاسی هماهنگ شده میان پوتین و دونالد ترامپ باشد. به نوشته این رسانه، اگر چنین فرضی درست باشد، هدف آن جلوگیری از تقابل غیرقابل پیش بینی ایران و غرب خواهد بود. در نهایت، امواج تأکید می کند که تنها گذر زمان روشن خواهد کرد این پیش نویس تا چه اندازه جنبه عملی دارد یا صرفا به ابزاری در بازی سیاسی قدرت ها بدل می شود.

هم زمان با خبر امواج مدیا، رامی عیاری، خبرنگار الجزیره در سازمان ملل هم جزییات بیشتری از متن پیش نویس روسیه منتشر کرده است. او نوشت که مسکو این متن را روز دوشنبه میان اعضای شورا توزیع کرده و براساس آن، قطع نامه 2231 برای شش ماه تمدید می شود. اما نکته اصلی در بند دوم پیش نویس است؛ بندی که هرگونه بررسی ماهوی درباره اجرای قطع نامه و برجام را در این مدت به حالت تعلیق درمی آورد.

به گفته یک منبع دیپلماتیک که با الجزیره گفت وگو کرده، همین بند باعث شده اروپایی ها اقدام روسیه را فاقد حسن نیت تلقی کنند. آن ها معتقدند چنین بندی عملا به معنای بی اثرشدن قطع نامه 2231 است و می تواند همه مسئولیت فعال شدن مکانیسم ماشه را بر دوش اروپا بیندازد.

خبرنگار الجزیره با اشاره به دیدگاه موافقان طرح نوشت که از نگاه آنان، حتی اگر این پیش نویس کاستی هایی داشته باشد، دست کم فرصتی برای ادامه مذاکره ایجاد می کند. بندی در مقدمه متن نیز به همین موضوع اشاره کرده است. اما در مجموع، برداشت اروپایی ها این است که روسیه تلاش دارد نقش خود را در این بحران کم رنگ جلوه دهد و بار اصلی تصمیم گیری بر دوش دیگران بیفتد.

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز همان موضع هفته های اخیر را پیرامون مکانیسم ماشه تکرار کرد و در نشست خبری دیروز سه شنبه و در پاسخ به پرسشی درباره اقدام روسیه، عنوان داشت که در جریان پیش نویس این قطع نامه قرار داریم و متن آن در حال بررسی است. بعدا مواضع خود را در این زمینه اعلام خواهیم کرد .

با این حال دیپلمات کشورمان افزود که طرف های اروپایی فاقد صلاحیت قانونی و اخلاقی برای استفاده از مکانیسم ماشه هستند و جمهوری اسلامی ایران این رویکرد را تأیید نمی کند . بقایی در بخش دیگری از نشست خبری خود هشدار داد که کشور نگران تبعات احتمالی فعال سازی مکانیسم ماشه است و در عین حال تأکید کرد که اجازه داده نخواهد شد این موضوع به ابزاری برای جنگ روانی علیه مردم ایران تبدیل شود. به گفته سخنگوی دستگاه دیپلماسی، باید دراین باره در حد خودش صحبت کنیم و از افراط و تفریط بپرهیزیم .

این دیپلمات توضیح داد که ایران برنامه های مشخصی برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه تدارک دیده است و رایزنی های اخیر، از جمله گفت وگوهای وزیر امور خارجه با همتایان اروپایی در ژنو، بخشی از همین تلاش هاست . به ادعای بقایی، همه سناریوها در نظر گرفته شده و نهادهای مختلف کشور به طور هماهنگ برای مقابله با هر احتمالی آماده هستند . سخنگوی وزارت امور خارجه ابراز امیدواری کرد که تلاش های جاری به نتیجه مثبت منجر شود. لذا تمرکز وزارت امور خارجه در حال حاضر بر جلوگیری از اقداماتی است که می تواند برای کشور هزینه زا باشد .

یوسف مولایی، حقوق دان و استاد حقوق بین الملل، به بررسی تحولات اخیر پیرامون پیش نویس قطع نامه پیشنهادی روسیه در شورای امنیت پرداخت و به باور این استاد دانشگاه، بند مربوط به ملغی شدن اسنپ ‎بک در قطع نامه مذکور، عملا باعث حساسیت شده و احتمال مخالفت قدرت های غربی به ویژه تروییکای اروپایی و ایالات متحده را بالا برده است .

این کارشناس مسائل بین الملل اعتقاد دارد که اگرچه روسیه با ارائه این پیش نویس در پی آن است که نشان دهد ابتکار عمل را در دست دارد، اما هم زمان تلاش می کند هزینه های دیپلماتیک خود را نیز کاهش دهد . به گفته او، در چنین شرایطی طرف روسی می تواند مدعی شود که هر آنچه در توان داشته انجام داده و مسئولیت به نتیجه نرسیدن توافق را متوجه دیگران کند .

مولایی با اشاره به سابقه برخورد شورای امنیت با موضوعات مشابه، یادآور شد که ایالات متحده معمولا اجازه نمی دهد تصمیمات شورا به گونه ای پیش برود که با سیاست های کلان واشنگتن در تضاد باشد . این حقوق دان تأکید کرد که در ماجرای اخیر نیز همین الگو تکرار خواهد شد .

از نگاه این استاد دانشگاه، حتی اگر پیش نویس روسیه در ابتدا بین اعضای شورا توزیع شده باشد، بعید است بدون چکش کاری و اصلاحات جدی به مرحله رأی گیری و موافقت اعضای دائم برسد . تحلیلگر ارشد حوزه بین الملل در بخش دیگری از گفتگو ادامه می دهد که اروپا همچنان نگران موضوع مکانیسم ها و تعهدات ناشی از قطع نامه 2231 است؛ قطع نامه ای که در پی توافق هسته ای ایران در سال 2015 به تصویب رسید و نقش بنیادینی در مشروعیت بخشی به برجام داشت . از دیدگاه مولایی، برای اروپایی ها حفظ چارچوب های موجود و جلوگیری از فروپاشی کامل نظام حقوقی ناشی از برجام اهمیت ویژه دارد، حتی اگر فضای سیاسی کنونی چندان مساعد نباشد .

او در توضیح بیشتر می افزاید: فضای شورای امنیت در روزها و هفته های آینده می تواند تعیین کننده باشد. فقط پنج یا شش روز تا مهلت های حساس باقی مانده و غربی ها به دنبال آن هستند که با شیوه هایی مانع از تصویب یک قطع نامه به ابتکار روسیه شوند . به تعبیر استاد حقوق بین الملل: یکی از این شیوه ها می تواندعدم مشارکت یا به تعویق انداختن جلسات شورا باشد تا روند به نفع آنان متوقف شود .

مولایی خاطرنشان می کند: چنین بازی های دیپلماتیکی مسبوق به سابقه است و در گذشته نیز شورای امنیت شاهد حرکت های مشابهی بوده است؛ جایی که کشورها از ابزارهای رویه ای برای کند یا متوقف کردن روندهای مطلوب رقیب استفاده کرده اند . با چنین برداشتی، او تصریح می کند: در فضای کنونی، این ابزارها بار دیگر مورد استفاده قرار خواهند گرفت .

از دید این استاد حقوق دان: نباید انتظار داشت که در کوتاه مدت نتیجه ای قطعی از این ابتکار روسیه حاصل شود . چراکه او معتقد است: این موضوع در بهترین حالت به یک روند فرسایشی بدل خواهد شد که در آن هر طرف می کوشد نشان دهد از منظر حقوقی و سیاسی دست بالا را دارد. روسیه تلاش خواهد کرد خود را فعال نشان دهد، در حالی که غربی ها می کوشند مانع از آن شوند که مسکو ابتکار دیپلماتیک را به نام خود ثبت کند .

مولایی در جمع بندی سخنان خود تأکید می کند که منازعه اخیر بر سر پیش نویس قطع نامه روسیه فقط بخشی از رقابت گسترده تر میان قدرت های جهانی، ذیل مقوله جنگ اوکراین است و در این رقابت، شورای امنیت بیش از آنکه محل حل وفصل اختلافات باشد، به عرصه ای برای نمایش مواضع سیاسی و حقوقی کشورها بدل شده است . به همین واسطه، این تحلیلگر نتیجه می گیرد: در چنین شرایطی نباید انتظار گشایشی فوری داشت و تحولات پیش رو بیشتر بازتاب دهنده رقابت های ژئوپلیتیکی خواهد بود تا حل واقعی بحران های موجود .

محسن جلیلوند هم به عنوان دیگر کارشناس به بررسی ابعاد سیاسی و حقوقی قطع نامه 2231 و پیامدهای تحرکات اخیر روسیه در شورای امنیت پرداخت. او معتقد است: هرچند روسیه پیش نویس تمدید شش ماهه را میان اعضای شورا توزیع کرده، اما درج برخی بندهای حساس در این متن، به ویژه بندی که امکان تداوم اختلاف را تقویت می کند، موجب شده ایالات متحده و متحدان اروپایی به طور طبیعی در برابر آن موضع منفی اتخاذ کنند .

به گفته این تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی: روسیه به خوبی می داند که غرب با چنین بندی موافق نخواهد بود، اما ارائه این طرح برای مسکو بیش از آنکه جنبه عملی داشته باشد، کارکردی سیاسی دارد. چون روس ها از این طریق تلاش می کنند نشان دهند ابتکار عمل را در دست دارند و در عین حال می توانند در آینده در بده بستان های سیاسی، بخشی از این بندها را به عنوان امتیاز کنار بگذارند .

جلیلوند یادآور شد: ابعاد حقوقی پرونده هسته ای ایران سال هاست به حاشیه رانده شده و اکنون همه چیز در شورای امنیت در قالب قرائت سیاسی پیش می رود . لذا او تأکید کرد: این شورا بیش از هر چیز صحنه تقابل قدرت هاست؛ جایی که چین و روسیه در یک سوی میدان و آمریکا و اروپا در سوی دیگر قرار دارند . ذیل چنین برداشتی، جلیلوند باور دارد: شورای امنیت کمتر به نهاد داوری بی طرف شباهت دارد و بیشتر محل بده بستان های استراتژیک قدرت های بزرگ است . کارشناس مسائل بین الملل با اشاره به نقش آفرینی بازیگران فرامنطقه ای افزود: در معادلات خاورمیانه، تصمیم نهایی الزاما در نیویورک گرفته نمی شود .

به اعتقاد او: اسراییل تأثیر تعیین کننده ای بر روند تصمیم گیری ها دارد و بدون در نظر گرفتن منافع تل آویو نمی توان انتظار داشت تحولات به سمت وسوی مشخصی حرکت کند . مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی در تبیین گفته خود ادامه داد: اسراییل در بسیاری موارد برتری مطلق خود را به غرب تحمیل کرده و حتی توانسته مسیر پرونده هسته ای ایران را تحت تأثیر قرار دهد .

جلیلوند در بخش دیگری از گفتگو، زاویه جدیدی به تحلیل خود داده و با اشاره به وضعیت جنگ اوکراین خاطرنشان کرد: این جنگ به مرحله ای فرسایشی رسیده و روسیه به دنبال آن است تا از کارت ایران در تعاملات خود با غرب بهره گیرد . به گفته او: کارت هسته ای ایران عملا در اختیار سه بازیگر اصلی، مشتمل بر آمریکا، روسیه و اسراییل قرار دارد و سرنوشت آن به مذاکرات و چانه زنی های میان این قدرت ها گره خورده است . کارشناس مسائل بین الملل بر این باور است: حتی اگر ایران در سطحی محدود دست به مانور بزند، تعیین تکلیف نهایی بدون توجه به خواست این قدرت ها امکان پذیر نخواهد بود .

مفسر سیاست خارجی در ادامه گفته هایش، به فشارهای دیپلماتیک اخیر علیه ایران ورود کرده و نمونه هایی همچون اخراج سفیر ایران توسط استرالیا یا تحرکات مشابه در کشورهای دیگر را نشانه ای از شکل گیری روندی فزاینده دانست. در چنین شرایطی، حتی تصویب احتمالی قطع نامه پیشنهادی روسیه نیز نمی تواند مانع از استمرار فشار غرب شود، زیرا آمریکا همواره با بازی دوگانه، از یک سو امکان مذاکره را باز نگه می دارد و از سوی دیگر فشارهای سیاسی و اقتصادی را افزایش می دهد.

از دیدگاه جلیلوند، مهم ترین نقطه تمرکز غرب در پرونده ایران تحقق همان شروطی است که نخست وزیر اسراییل بارها مطرح کرده است . او یادآور شد: نتانیاهو سه شرط اساسی را برای پذیرش ایران در نظام بین الملل تعیین کرده و آمریکا و متحدانش نیز عملا این شروط را مبنا قرار داده اند . به باور این کارشناس: تا زمانی که ایران به طور ملموس پاسخی به این شروط ندهد، هیچ تمدیدی حتی برای شش ماه هم تفاوت بنیادینی در وضعیت ایجاد نخواهد کرد .

تحلیلگر مسائل بین الملل همچنین با اشاره به مکانیسم ماشه (اسنپ بک) توضیح داد: این سازوکار بیش از آنکه واقعیتی حقوقی باشد، ابزاری سیاسی در دست غرب است . جلیلوند معتقد است: اسراییل برای اقدام نظامی علیه ایران نیازی به این مکانیسم ندارد؛ زیرا هرگاه احساس کند برتری اش در خطر است، به طور مستقل دست به اقدام خواهد زد. با این حال، تل آویو ممکن است برای مشروعیت بخشی به حملات احتمالی خود، از سازوکارهای شورای امنیت یا قطع نامه های آژانس بین المللی انرژی اتمی بهره برداری کند .

مفسر حوزه سیاست خارجی ادامه می دهد: تمدید شش ماهه قطع نامه ها یا بازی با بندهای حقوقی، در اصل تغییری در معادله کلی ایجاد نمی کند . به گفته او: تهران در حال حاضر استراتژی مشخصی برای خروج از بحران ندارد و بیشتر به سیاست دفع وقت بسنده کرده است و همین مسئله باعث می شود که غربی ها با تردید به هرگونه تمدید نگاه کنند و آینده پرونده ایران را در چارچوب سیاست های کلی خود با اسراییل و روسیه بسنجند .

جلیلوند در پایان تأکید کرد: تحولات آتی، نه از دل متون حقوقی، بلکه از دل موازنه قدرت ها بیرون خواهد آمد. پرونده هسته ای ایران امروز بیش از هر زمان دیگری گروگان رقابت های ژئوپلیتیکی است و تا زمانی که ایران نتواند برنامه ای روشن و قابل اتکا برای تعامل با این واقعیت ها ارائه کند، قطع نامه ها و نشست های شورای امنیت بیشتر به عرصه نمایش سیاسی قدرت ها شباهت خواهد داشت تا محلی برای حل واقعی بحران .