فرارو- اصطلاح مکانیسم ماشه یک ترجمه غیررسمی پارسی از مفهومی است که در چارچوب توافق هسته ای ایران برجام یا JCPOA برای توصیف سازوکار بازگشت تحریم ها (snapback) به کار رفته است.

به گزارش فرارو، این اصطلاح مستقیماً در متن برجام یا قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل (مصوب 20 ژوییه 2015) نیامده، بلکه یک تعبیر رسانه ای و سیاسی است که برای ساده سازی فرآیند حقوقی بازگشت سریع تحریم ها ابداع شد. در ادامه، به صورت دقیق و جامع به ریشه این اصطلاح، خاستگاه مفهومی آن، و چگونگی ورود به گفتمان برجام می پردازم.

واژه "trigger" در انگلیسی به معنای ماشه تفنگ است. با این وجود، این اصطلاح برای توصیف فرآیندی به کار می رود که با یک عمل ساده (مانند کشیدن ماشه)، یک واکنش زنجیره ای سریع و غیرقابل بازگشت را آغاز می کند. در زمینه برجام، مکانیسم ماشه استعاره ای است برای فعال سازی بازگشت تحریم ها با یک شکایت رسمی، که منجر به بازگردانی خودکار تحریم های پیشین بدون نیاز به رأی گیری جدید می شود. این استعاره از سرعت و اجتناب ناپذیری فرآیند الهام گرفته شده، مشابه شلیک گلوله پس از کشیدن ماشه. در ویکی پدیا پارسی، وجه تسمیه آن دقیقاً به کشیدن ماشهٔ تفنگ نسبت داده شده، که بازگشت ناگهانی تحریم ها را تداعی می کند.

ریشه مفهومی عمیق تر "trigger" به "grim trigger strategy" در نظریه بازی ها (game theory) بازمی گردد. در این استراتژی، یک نقض کوچک (trigger) منجر به تنبیه دائمی و شدید می شود، بدون امکان بازگشت. این مفهوم توسط اقتصاددانان مانند میلتون فریدمن و دیگران در دهه 1980 توسعه یافت و در دیپلماسی بین المللی برای طراحی سازوکارهای بازدارنده (مانند تحریم ها) به کار رفت. در برجام، این ایده برای جلوگیری از نقض تعهدات توسط ایران (از دیدگاه غربی ها) اقتباس شد، جایی که یک نقض اساسی (significant non-performance) ماشه بازگشت تحریم ها را می کشد. این ریشه تئوریک، اصطلاح را از یک استعاره ساده به یک ابزار حقوقی تبدیل کرد.

اصطلاح "trigger mechanism" برای اولین بار در مذاکرات وین (2014-2015) توسط سرگیی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، پیشنهاد و طراحی شد. لاوروف این سازوکار را به عنوان راه حلی برای بن بست مذاکرات بر سر بازگشت تحریم ها بدون از دست دادن حق وتو روسیه مطرح کرد.

وندی شرمن، مذاکره کننده ارشد آمریکایی، در کتاب خاطراتش نقش لاوروف را در ابداع آن تأیید می کند. این مکانیسم اجازه می دهد هر عضو P5+1 (چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، آمریکا به علاوه آلمان) با ارسال نامه به شورای امنیت، ماشه فرآیند بازگشت تحریم ها را بکشد (بندهای 11-13 قطعنامه 2231). این پیشنهاد در ژوییه 2015 نهایی شد و اصطلاح "trigger" در تحلیل های حقوقی پس از تصویب برجام رواج یافت.

اولین استفاده گسترده از اصطلاح مکانیسم ماشه در رسانه های انگلیسی زبان، در گزارش رویترز (1 ژوییه 2019: "A breach of Iran nuclear deal could trigger sanctions snapback") بود، که فرآیند را توضیح داد. پیش از آن، در مذاکرات وین (2015)، اصطلاح در بیانیه های غیررسمی P5+1 ظاهر شد. در رسانه هایی مانند Foreign Policy (اوت 2020) و BBC (ژانویه 2020)، آن را ابزاری برای بازگشت سریع تحریم ها نامیدند.

در ایران، این اصطلاح از تابستان 1394 (ژوییه-آگوست 2015) همزمان با تصویب قطعنامه 2231 وارد شد. خبرگزاری فارس اولین بار آن را در گزارش های انتقادی از برجام استفاده کرد. روزنامه کیهان نیز در پاییز 1394 آن را برای حمله به مذاکره کنندگان (مانند ظریف) به کار برد.

در واقع، محمدجواد ظریف در آن زمان از اصطلاح سازوکار حل اختلاف (اصطلاح رسمی) استفاده می کرد، اما منتقدان ترجیح می دادند اصطلاح مکانیسم ماشه را به کار ببرند زیرا به نوعی تداعی کننده تهدید ایران بود. با این همه، با گذشت زمان اصطلاح مکانیسم ماشه چه در فضای رسانه ای کشور و چه در میان عامه مردم فراگیر شد.