فرارو استفان والت استاد روابط بین الملل دانشگاه هاروارد و نظریه پرداز رئالیسم تدافعی

به نقل از نشریه فارن پالیسی، در طول دهه های اخیر دانش پژوهان، تحلیل گران و سیاستمداران بارها دچار پیش بینی های نادرست شده اند و برخی از این خطاها واقعاً چشمگیر بوده است. از نگاه من، بزرگ ترین خطای ژئوپولیتیک در پنجاه سال گذشته، باوری بود که پس از پایان جنگ سرد شکل گرفت: این تصور که جهان به طور اجتناب ناپذیر در مسیر آینده ای لیبرال، صلح آمیز و به طور مداوم شکوفاتر قرار گرفته است.

این دیدگاه که در ادعای مشهور فرانسیس فوکویاما درباره رسیدن بشر به پایان تاریخ بازتاب یافت، هرچند محدود به او نبود، بر مجموعه ای از فرضیات خوش بینانه استوار بود: گسترش بی وقفه دموکراسی، کاهش موانع تجارت و سرمایه گذاری به سود همگان، کمرنگ شدن ملی گرایی، بی اهمیت شدن روزافزون مرزها، نقش آفرینی نهادهای جهانی در مدیریت دشوارترین مسائل بین المللی و محدودشدن خطر جنگ به چند دولت ضعیف و بی اهمیت که رهبرانشان هنوز پیام زمانه را دریافت نکرده اند.

اگر همه این پیش بینی ها تحقق می یافت، واقعاً شگفت انگیز می بود. به همین دلیل می توان به سادگی دریافت چرا بسیاری از نخبگان سیاسی و فکری در دهه 1990 مجذوب چنین چشم اندازی شدند. فروپاشی کمونیسم شوروی گونه، تثبیت موقعیت ایالات متحده در اوج قدرت بی رقیب و گرایش بخش بزرگی از جهان به نسخه ای لیبرالی از نظم سیاسی و اقتصادی، ظاهراً این چشم انداز را تأیید می کرد. در همان زمان، دموکراسی در اروپای شرقی و آمریکای لاتین گسترش یافت، روند جهانی سازی شتاب گرفت و احترام به حقوق بشر در سطح بی سابقه ای اوج گرفت.

بسیاری از تحلیل گران و سیاستمداران انتظار داشتند که چین و دیگر نظام های تک حزبی نیز به تدریج به سمت دموکراسی چندحزبی حرکت کنند. در ایالات متحده نیز، هم بین الملل گرایان لیبرال و هم نومحافظه کاران در صفوف تصمیم سازی غالب شدند و با اعتمادبه نفس بر آن شدند که جهان را بر اساس تصویر آمریکا بازآفرینی کنند و نظمی لیبرال را در سطح جهانی مستقر سازند.

به سال 2025 که می رسیم و به ربع قرن گذشته می نگریم، آشکار شده است که پیش بینی های خوش بینانه دهه 1990 تقریباً به طور کامل نادرست از آب درآمدند. چین نه تنها به سوی لیبرال سازی حرکت نکرد، بلکه استبدادی تر شد. روسیه نیز پس از تجربه ای کوتاه از دموکراسی انتخاباتی، بار دیگر به خودکامگی بازگشت. در واقع، طی دو دهه گذشته روندی جهانی در جریان بود: افول پیوسته دموکراسی در سراسر جهان حتی در خود ایالات متحده

چین، روسیه و آمریکا به تدریج در برخی الگوهای حکمرانی به هم شباهت یافتند، اما این ایالات متحده بود که بیش تر به خودکامگی های فاسد شباهت پیدا کرد تا بالعکس. در دوران ریاست جمهوری ترامپ، قدرت اجرایی به طرزی بی سابقه و با کمترین نظارت گسترش یافت. حاکمیت قانون تضعیف شد، رییس جمهور با بهره گیری از نفوذ سیاسی از دانشگاه ها، مؤسسات حقوقی و شرکت های خصوصی امتیازگیری کرد ـ مشابه آنچه شی جین پینگ در چین انجام داده بود. دولت ترامپ همچنین به انتقام گیری های شخصی علیه مخالفان و منتقدان روی آورد و نیروهای فدرال را برای نمایش قدرت در پایتخت مستقر کرد؛ اقدامی که بیش از هر چیز، شهروندان عادی را مرعوب ساخت.

در همین حال، روند جهانی سازی جای خود را به حمایت گرایی فزاینده داد. رهبران غیرلیبرال در کشورهایی چون هند، مجارستان و حتی ایالات متحده قدرت را در دست گرفتند. نهادهای بین المللی همچون سازمان ملل متحد، سازمان تجارت جهانی، سازمان بهداشت جهانی، اتحادیه اروپا و رژیم عدم اشاعه هسته ای نسبت به سی سال پیش ضعیف تر و کم اثرتر شدند. به بیان دیگر، خوش بینی لیبرالی که زیربنای سیاست خارجی ایالات متحده و اروپا قرار داشت، به شدت خطا از کار درآمد.

بی تردید، علل متعددی در این شکست دخیل بودند: غرور آمریکایی، پیامدهای فرساینده جنگ های بی پایان ، تأثیرات منفی رسانه های اجتماعی، خیزش اقتصادی چین، بحران مالی 2008، نبود پاسخ گویی در میان نخبگان و افزایش نابرابری. برخی از تحلیل گران حتی کتاب هایی کامل برای توضیح چرایی شکست پروژه نظم جهانی لیبرال نوشتند. اما در ورای این عوامل آشکار، نیروهای عمیق تری نیز عمل می کردند که به چرخش ضدلیبرال سیاست در نقاط مختلف جهان از جمله خود ایالات متحده منجر شدند. رشته مشترک همه این نیروهای ژرف، ترس از آینده ای نامعلوم بود. کافی است به نگرانی هایی بیندیشیم که شهروندان فاقد ثروت و امتیازات کلان امروزه با آن ها دست به گریبانند.

نخستین مسئله، افزایش عدم اطمینان اقتصادی بود. این عدم اطمینان ریشه در مجموعه ای از عوامل ساختاری و سیاستی داشت: نابرابری فزاینده، گسترش فساد و سرمایه داری رفاقتی، تأثیرات فناوری های نوین همچون هوش مصنوعی و رباتیک بر آینده نیروی کار، نرخ بالای بیکاری جوانان در بسیاری کشورها حتی در رشته های علوم و مهندسی ـ عقب ماندگی بهره وری در برخی اقتصادهای بزرگ و روند پیرشدن جمعیت ها.

در ایالات متحده نیز حضور رییس جمهوری که درکی از تجارت بین الملل و اقتصاد کلان نداشت، وضعیت را تشدید کرد. هم زمان، دور تازه ای از آزادسازی بی محابای بازارهای مالی آغاز شد؛ روندی که نتیجه ای جز بحران نمی توانست به همراه داشته باشد و بازارهای سهام نشانه های آشکار حبابی شدن را بروز دادند. در چنین شرایطی، هر فردی که هنوز ثروت کلان نینداخته و نسبت به آینده اقتصادی خود اندکی نگران نبود، در واقع به اندازه کافی به واقعیات توجه نکرده بود.

مسئله دوم، تغییرات اقلیمی بود؛ پدیده ای که آثار آن روزبه روز آشکارتر و تقریباً به طور کامل زیان بار و پرهزینه می شد و چشم انداز بدترشدن آن محتمل بود. اگرچه ترامپ و جریان موسوم به ماگا این پدیده را انکار کردند و حتی اقداماتی در جهت تشدید بحران انجام دادند، اما قوانین فیزیک و شیمی نه پست های شبکه های اجتماعی را می خوانند و نه رسانه هایی همچون فاکس نیوز را تماشا می کنند. واقعیت علمی انکارناپذیر بود: آینده ای گرم تر، پر بادتر، پرباران تر و پرخطرتر در پیش است. جوانان در سراسر جهان به خوبی دریافتند که با بحرانی جدی مواجه اند؛ بحرانی که حتی برخی را به این نتیجه رساند که داشتن فرزند در چنین شرایطی تصمیمی مسئولانه نیست.

مسئله سوم، بازگشت رقابت قدرت های بزرگ بود. لحظه کوتاه تک قطبی در نظام بین الملل پایان یافت و چین، روسیه، ایالات متحده و چند قدرت دیگر بار دیگر در تعارض مستقیم قرار گرفتند. مسابقه ای تازه در زمینه تسلیحات آغاز شد و کانون های بحران متعددی شکل گرفتند که احتمال برخورد مستقیم در آن ها وجود داشت. هرچند جنگ جهانی سوم اجتناب ناپذیر نیست، اما خطر آن به طور چشمگیری افزایش یافته است. در همین راستا، دولت های بیشتری احتمالاً درصدد دستیابی به سلاح هسته ای برخواهند آمد؛ فرآیندی که شاید در بلندمدت نوعی بازدارندگی ایجاد کند، اما در کوتاه مدت انگیزه های پرقدرتی برای جنگ های پیشگیرانه فراهم می کند و بر دامنه دلایل ترس می افزاید.

تروریسم را نیز نباید از نظر دور داشت. هرچند میزان تهدید واقعی آن در زندگی روزمره بسیاری از مردم اغلب بزرگ نمایی شد و در برخی موارد حتی عمداً برای اهداف سیاسی اغراق گردید؛ اما در مناطقی از جهان همچنان معضلی جدی باقی ماند. ترس از خشونت های سیاسیِ تصادفی همچنان سایه ای سنگین بر ادراک عمومی افکند و احساس ناامنی مزمنی را دامن زد.

مسئله مهاجرت و پناهندگان نیز به دغدغه ای مهم تبدیل شد. در بسیاری جوامع این هراس شکل گرفت که ورود گسترده مهاجران موجب غرق شدن کشورها و نابودی فرهنگی آن ها خواهد شد. چنین نگرانی هایی پشتوانه نظریه های توطئه آمیز و پارانویایی ای همچون نظریه جایگزینی بزرگ بودند؛ نظریه ای که به یکی از ارکان مرکزی جنبش ملی گرایی سفید تبدیل شد. حتی کشورهایی با جمعیت سالخورده و نیاز مبرم به نیروی انسانی تازه، نسبت به این مسئله حساسیت نشان دادند. در ایالات متحده، جامعه ای که تاریخی طولانی از جذب و ترکیب مهاجران داشت، این ترس به شکل ایجاد موانع تازه برای ورود و حتی اخراج ساکنان مولد نمود یافت؛ گویی می خواستند عقربه های زمان را به عقب بازگردانند. در نتیجه، به جای حرکت به سمت جهانی متساهل و جهان وطن، ترس از دیگری موجی از واکنش های هویتی در سراسر جهان برانگیخت.

این روند با تهدیدهای بهداشتی نیز هم زمان شد. مگر آن که کسی توانایی استخدام ایمنی شناس شخصی یا خرید جزیره ای خصوصی برای قرنطینه داشت، نگرانی از همه گیری بعدی اجتناب ناپذیر بود. تجربه های اخیر از ایدز تا سارس، ابولا و سرانجام کووید-19 نشان دادند که همه گیری های جهانی واقعیتی محتمل اند، نه صرفاً کابوسی فرضی. بسیاری تحلیل گران هشدار دادند که همه گیری بزرگ دیگری دیر یا زود رخ خواهد داد؛ هشداری که با دیدگاه های غیرعلمی برخی مقامات به چالش کشیده شد. در چنین فضایی، برخی شهروندان به این نتیجه رسیدند که نظام های دموکراتیک دیگر توان مدیریت بحران ها را ندارند و آنچه نیاز دارند یک دیکتاتور است؛ با این استدلال پوچ که اگر اقتدارگرایی در دیگر کشورها به خوبی عمل کرده، چرا نباید در اینجا هم امتحان شود.

زمانی که جوامع در معرض هراس شدید قرار گرفتند، گرایش عمومی به سوی اقتدارگرایانی شکل گرفت که بیش از هر چیز وعده امنیت می دادند. نمونه بارز این روند پس از حملات 11 سپتامبر القاعده رخ داد: جامعه آمریکا کمتر کسی را یافت که مفاد قانون میهن پرستی ، گسترش نظارت داخلی یا اشغال کشورهایی را که هیچ نقشی در حملات نداشتند، به طور جدی زیر سؤال ببرد. وقتی ترس به اندازه کافی شدید می شود، مردم منتظر نمی مانند تا واقعیت ها را دقیق بررسی کنند یا درنگی خردمندانه برای یافتن بهترین پاسخ ها داشته باشند؛ آن ها می خواهند کسی بلافاصله کنترل را به دست گیرد و با خطر رویارو شود.

در شرایط آرمانی، چنین وضعیتی می توانست رأی دهندگان را به انتخاب رهبرانی شایسته سوق دهد؛ رهبرانی که بی وقفه برای یافتن پاسخ های کارآمد به مشکلات متنوع تلاش کنند. اما در عمل، ترس بیش از حد غالباً مردم را آماده پذیرش وعده های فریبنده خودکامگانی می کرد که در نمایش اقتدار و شایستگی استاد بودند؛ حتی اگر واقعیت خلاف آن را نشان می داد. جاه طلبان اقتدارگرا به خوبی این نقطه ضعف را درک کرده بودند؛ به همین دلیل یا نگرانی های مشروع را بزرگ نمایی می کردند یا شرایط اضطراری ساختگی می آفریدند تا تمرکز قدرت در دستان خود را توجیه کنند و افکار عمومی را از پیامدهای واقعی اقداماتشان منحرف سازند.

فرانکلین روزولت، رییس جمهور ایالات متحده، در نخستین مراسم تحلیف خود جمله ای مشهور بیان کرد: تنها چیزی که باید از آن ترسید، خود ترس است. با این حال، این گزاره به طور کامل دقیق نبود. برخی تهدیدها واقعاً نیازمند پاسخ فوری بودند و نگرانی در مورد آن ها منطقی به نظر می رسید. مسئله اصلی این بود که نباید اجازه داد ترس ما را فلج کند یا قضاوتمان را مخدوش سازد. بزرگ ترین خطری که جوامع با آن مواجه شدند، این بود که هراس از آینده، آن ها را وسوسه کرد به رهبرانی تکیه کنند که نه تنها قادر به حل مشکلات نبودند، بلکه با عطش بی پایانشان برای قدرت شخصی، چشم انداز یک نظم لیبرال جهانی و آزادتر را به خاطره ای کمرنگ تبدیل کردند.