فرارو- دکتر یو جی پژوهشگر ارشد حوزه چین در برنامه آسیا اقیانوسیه اندیشکده چتم هاوس لندن

به نقل از اندیشکده چتم هاوس، نشست سازمان همکاری شانگهای در شهر تیانجین و رژه باشکوه روز پیروزی در میدان تیان آن من پکن، به مناسبت هشتادمین سالگرد پایان جنگ جهانی دوم، دو رویداد مهمی بودند که توجه جهانیان را به خود جلب کردند. ترکیب این دو رویداد، حامل نمادگرایی آشکار است: پیامی روشن از سوی پکن مبنی بر اینکه چین تلاش می کند خود را پرچمدار جهانی چندقطبی معرفی کند؛ جهانی که رهبری آن بیشتر در دست کشورهای جنوب جهانی باشد، نه صرفاً تحت سیطره روایت غربی از نظم بین المللی لیبرال به رهبری ایالات متحده.

این رویدادها صرفاً مراسمی نمادین نبودند، بلکه نمایش هایی حساب شده از آمیزه ای میان دیپلماسی، قدرت نظامی و روایت تاریخی به شمار می آیند. پکن در این صحنه آرایی دو مخاطب مشخص دارد: نخست، افکار عمومی داخلی که باید با چنین مراسم هایی روحیه و اعتمادبه نفس ملی آن ها تقویت شود؛ و دوم، جامعه بین المللی که قرار است پیام روشنی از قدرت، نفوذ و جایگاه فزاینده چین در منطقه و حتی فراتر از آن دریافت کند. استراتژیست های چینی بارها بر این نکته تأکید کرده اند که هدف بنیادین سیاست خارجی کشور، ایجاد محیطی خارجی است که توسعه اقتصادی داخلی را تضمین و تسهیل کند. این اصل راهبردی که ریشه در دوران رهبری دنگ شیائوپینگ دارد، همچنان در کانون سیاست گذاری پکن باقی مانده و اکنون نیز به عنوان یکی از شعارهای کلیدی، چین را در مواجهه با فضای پرآشوب و رقابتی جهان امروز هدایت می کند.

ترکیب کشورهایی که در این دو رویداد حضور داشتند، نشان می دهد تمرکز استراتژیک پکن همچنان بر قاره آسیا است. بیش از 30 رییس دولت و مقام ارشد سازمان های بین المللی در این مراسم شرکت کردند و تقریباً تمامی قدرت های بزرگ آسیایی در صحنه حضور داشتند. با این حال، غیبت قابل توجه کشورهایی چون ژاپن، کره جنوبی، سنگاپور و فیلیپین که همگی متحدان نزدیک امنیتی ایالات متحده به شمار می روند خود حامل پیامی معنادار است.

سازمان همکاری شانگهای که در دهه 1990 با هدف حل و فصل اختلافات مرزی میان کشورهای آسیای مرکزی شکل گرفت، امروز جایگاهی متفاوت یافته است. این سازمان اکنون در پی آن است که به عنوان نهادی اثرگذار، چشم اندازی غیرغربی از نظم جهانی ارائه کند. اعضای اصلی آن شامل چین، هند، ایران، پاکستان و روسیه هستند و در اجلاس اخیر نیز رهبران کشورهایی همچون ترکیه و صربستان به جمع حاضران پیوستند.

پکن به خوبی درک کرده است که سیاست خارجی درون گرای دونالد ترامپ و رویکرد فشار حداکثری او علیه شرکای تجاری آمریکا، فرصتی کم نظیر در اختیار چین قرار داده است. چین در سال های اخیر تلاش کرده با بهره گیری از این خلأ، یک حمله دیپلماتیک لبخند را به اجرا بگذارد؛ رویکردی که هدف آن بازتنظیم و تقویت روابط دوجانبه با طیفی گسترده از کشورها در آسیا و فراتر از آن است.

در همین چارچوب، شی جین پینگ در نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای، ابتکار تازه ای تحت عنوان حکمرانی جهانی را معرفی کرد؛ طرحی که در امتداد مجموعه ابتکارهای قبلی چین در حوزه های توسعه، امنیت و تمدن جهانی قرار می گیرد. هرچند هنوز جزییات دقیق این ابتکار روشن نشده، پیام اصلی آن واضح است: پکن قصد دارد جایگزینی برای نظم موجود جهانی بسازد؛ نظمی که آشکارا در تقابل با سیاست های دولت ترامپ قرار می گیرد، سیاست هایی که منجر به خروج آمریکا از بسیاری نهادهای چندجانبه تحت چتر سازمان ملل شد.

یکی از برجسته ترین چهره های حاضر در نشست، نارندرا مودی، نخست وزیر هند بود؛ حضوری که پس از سال ها تنش و اختلافات تلخ میان دو کشور پرجمعیت جهان، معنایی خاص و آشکار داشت. این دیدار درست در زمانی صورت گرفت که هند به تازگی با تعرفه 50 درصدی دونالد ترامپ روبه رو شده بود؛ اقدامی که برای دهلی نو، به عنوان شریکی که خود را همواره قابل اعتماد برای واشنگتن می دانست، ضربه ای جدی تلقی می شد.

گزارش ها از دیدار شنبه مودی و شی جین پینگ حاکی از آن است که دو طرف آمادگی دارند برخی حوزه های اختلاف را بپذیرند و برای کاهش تنش ها گام های عملی بردارند. علاوه بر این، پکن و دهلی نو به طور مشترک تأکید کردند که روابطشان تحت تأثیر هیچ طرف ثالثی قرار ندارد ؛ عبارتی که نشان دهنده عزم دو قدرت آسیایی برای مدیریت اختلافات در چارچوبی مستقل است. از نگاه چین، سازمان همکاری شانگهای نه تنها ابزاری برای تقویت همکاری های منطقه ای، بلکه سکویی برای پیشبرد مدل چینی روابط بین الملل است: الگویی که در آن نقش رهبری غرب کمرنگ می شود و کشورهای غیرغربی ابتکار عمل را در دست می گیرند تا نظم چندقطبی آینده را شکل دهند.

روز چهارشنبه، پکن میزبان رژه ای عظیم نظامی بود؛ مراسمی برای گرامیداشت پایان جنگ جهانی دوم که بسیاری از رهبران شرکت کننده در اجلاس سازمان همکاری شانگهای نیز در آن حضور داشتند. این رژه صرفاً نمایش قدرت نظامی چین نیست، بلکه حامل پیامی عمیق تر است: پکن می خواهد خود را نه تنها یک ابرقدرت نوظهور، بلکه قدرتی ریشه دار در جهان در حال توسعه معرفی کند.

در این چارچوب، چین تلاش دارد روایت تاریخی خاص خود را بازگو کند؛ روایتی که سال ها تحت الشعاع روایت های غربی از جنگ جهانی دوم قرار گرفته است. در آن روایت ها، سهم آمریکا، اروپا و اتحاد جماهیر شوروی برجسته شده، در حالی که نقش چین و فداکاری های ملت های آسیایی تا حد زیادی نادیده گرفته شده است.

این چهارمین رژه بزرگ از زمان به قدرت رسیدن شی جین پینگ در سال 2012 به شمار می رود. رژه های پیشین نیز عمدتاً به مناسبت پایان جنگ جهانی دوم یا سالگرد تأسیس جمهوری خلق چین برگزار شده بودند. با این حال، رژه میدان تیان آن من در شرایطی برگزار می شود که اقتصاد چین با رکود، کاهش قیمت ها و نرخ بالای بیکاری در میان جوانان روبه رو است. برای شی و اطرافیانش، این مراسم فرصتی است تا پیام محوری خود را به مردم یادآوری کنند: مشروعیت تاریخی حزب کمونیست چین ریشه در پیروزی علیه تجاوز ژاپن در هشتاد سال پیش دارد و همین گذشته، پشتوانه ای برای حال و آینده کشور است.

غیبت رهبران قدرت های بزرگ غربی در هر دو رویداد اجلاس سازمان همکاری شانگهای و رژه نظامی پکن معنایی روشن و قابل توجه دارد. در مقابل، حضور چهره هایی چون ولادیمیر پوتین و کیم جونگ اون نگاه ها را به خود جلب کرد و برخی نگرانی ها را برانگیخت. با این حال، پکن اساساً قصد نداشت این مراسم ها را به فرصتی برای آشتی با غرب تبدیل کند؛ به ویژه در زمانی که روابط دو سویه بیش از یک دهه است که در فضای سرد و تنش آلود قرار دارد.

پیام محوری رژه نظامی آشکار بود: ارتش آزادی بخش خلق چین در حال حرکت به سوی تبدیل شدن به یکی از پیشرفته ترین نیروهای نظامی جهان است؛ نیرویی که بر پایه فناوری بومی و ثمره یک دهه سیاست خودکفایی شکل گرفته است. پیام صریح چنین نمایشی این است که چین توانایی بازدارندگی دشمنان بالقوه را دارد و می تواند ادعاهای امنیتی خود در آسیا را با قدرت به کرسی بنشاند.

این دو رویداد پرزرق وبرق به شی جین پینگ فرصت داد تا چشم انداز خود از جهانی چندقطبی با محوریت چین را ترسیم کند. در شرایطی که دولت ترامپ ستون های نظام چندجانبه را سست کرده و حتی ویران می سازد، پکن خود را در موقعیتی می بیند که بتواند نقشه ای تازه برای نظم جهانی طراحی کند. هشت دهه پس از پایان جنگ جهانی دوم، چین دیگر نمی خواهد صرفاً بازیگری منفعل در تاریخ باشد؛ بلکه خود را معمار نظمی نوین می داند، نظمی که بناست بر اساس قواعد و روایت های پکن شکل گیرد.