علی ربیعی، دستیار اجتماعی رییس جمهور، در اعتماد نوشت: یکی از ذهن مشغولی ها و دغدغه هایی که همواره داشته ام این بوده است که چطور یک جامعه به نشاط و شادی می رسد، آنچنان که توسعه را به مثابه شادی تعبیر کرده ام. همواره به این موضوع اندیشیده ام که چرا آسیب های اجتماعی فارغ از طبقه اجتماعی شیوع پیدا می کنند. چگونه است که در ایران حتی زمانی که با رشد دو رقمی هم مواجه بوده ایم (به عنوان مثال رشد 12درصد در دوره های قبل)، بازهم این رشد اقتصادی نسبتی با زندگی روزمره مردم و ادراک رضایت در آن ها ایجاد نکرده است.

همواره برایم این سوال مطرح بوده است که الزاما دودکش های صنعتی و تندیس ها و سازه های غول پیکر شادکامی به همراه می آورند؟ اساسا حلقه گمشده بین توسعه صنعتی و زندگی مردم کجاست؟ مطالعات گسترده ام پیرامون چگونگی برون رفت جوامعی شبیه ایران از عقب ماندگی و زیست بلندمدت در گذار به سمت توسعه، تجربه کشورهای تازه صنعتی شده و مطالعه در خصوص داستان توسعه در ایران مرا به این نتیجه رسانده است که اگر روابط و نهادهای اجتماعی در یک کشور و لذا در ایران به بلوغ نرسند، توسعه اقتصادی می تواند هم به توسعه ناعادلانه و هم عدم ادراک از توسعه بدل شود.

با این اوصاف در مباحث پیرامون تقدم و تاخر توسعه و در نزاع کلاسیک اولویت بین توسعه سیاسی و اقتصادی، (گلاسنوست یا پروستاریکا)، من توسعه اجتماعی و ذهنیت توسعه گرا را مهم ترین عامل و پیش شرطی بر سایر ابعاد توسعه می دانم. یک بعد از توسعه اجتماعی به توسعه نهادهای مدنی باز می گردد.

توسعه نهادهای مدنی از این رو حایز اهمیت است که می توانند به مثابه میانجی هایی میان مردم و حکومت باشند. بعد دیگر توسعه اجتماعی مرتبط با توسعه فرهنگی است. در اینجا کارکرد توسعه فرهنگی در گام اول ایجاد ذهنیت توسعه و آمادگی برای کنشگری در عرصه اجتماعی باید باشد. به عبارتی ذهنیت توسعه گراست که فرهنگ توسعه را شکل می دهد و ترویج فرهنگ توسعه پذیری در میان مردم، نهادها و جامعه است که توسعه را میسر می نماید.

به عبارتی می توان گفت تا زمانی که ذهنیت توسعه گرا به مفهوم باوری که زیست بهتر با یکدیگر رغم می خورد شکل نگیرد، شادی و نشاط اجتماعی شکل نخواهد گرفت. این یک واقعیت است که با توسعه اجتماعی- و زمانی که مردم زیست بهتر و شادتری در کنار یکدیگر دارند- جامعه قوی تر می شود. زمانی که یک جامعه قوی می شود، توسعه نهادها اتفاق می افتد، مدارای اجتماعی شکل می گیرد، همکاری های مشترک گسترش می یابد، فهم درست و به دور از حسادت و رقابت ناسالم از منافع فردی حاصل از منافع جمع ادراک می شود و به این ترتیب نتایج توسعه اجتماعی می تواند در توسعه اقتصادی و سیاسی نیز موثر افتد.

سبک هایی از کار جمعی همانند تعاون، کار در شبکه های تعاون، گروه های خودیار محلی، کانون های توسعه ای محلی، شبکه های اجتماعی هستند که می توانند هم بخشی از انسجام اجتماعی را شکل بدهند و هم زمینه ساز توسعه اقتصادی شوند. به این فرآیند در ادبیات نوین رشد فراگیر گفته می شود که متاسفانه هنوز در ایران زیرساخت های ذهنی لازم را هم ایجاد نکرده است. تعاون یکی از مصادیق هویت و فعالیت اقتصادی در بستر اجتماعی است.

تعاونی ها تنها هویت های حقوقی هستند که ماهیت اجتماعی آن ها بسیار پررنگ است. نیاز امروز جامعه ایران، توسعه اجتماعی بر پایه نهادهای مدنی متکثر است که تعاونی یک نمونه آن است. در واقع نمایندگی واقعی مردم در چنین نهادهایی شکل می گیرد و از این روست که تقویت چنین نهادهایی می تواند زمینه ساز توسعه اجتماعی و توسعه اجتماعی می تواند زمینه ساز تقویت چنین نهادهایی باشد. به دیگر زبان یک رابطه دوسویه میان این دو شکل از توسعه برقرار است.

تجربه ایران نشان داده است که ضعف احزاب سیاسی نیز تنها و فقط برگرفته از سیاست های نادرست حاکمیت نبوده است، بلکه آن ها اغلب پایه اجتماعی مستحکم و تجربه واقعی زیست مدنی نداشته اند. به این ترتیب تقویت نهادهای مدنی در شکل متکثر آن می تواند زمینه توسعه سیاسی را نیز فراهم آورد. به این ترتیب مجدد به این جمع بندی می رسیم که توسعه اجتماعی مقدم و حتی پیش شرطی بر توسعه سیاسی است.

نگاهی به شرایط حال جامعه ایران نیز نشان می دهد که تنها راه برون رفت از فشارهای فعلی تمرکز بر توسعه اجتماعی و توجه بر نهادهایی مدنی و اجتماعی است.

جامعه ایران نیازمند تمرین گونه های مختلفی از سبک زندگی است که رفتارهای مشارکت گونه و عضویت های متعدد در نهادهای ثانویه و به ویژه نهادهای مدنی اعم از خیریه ها، تشکل های مطالبه گر، اتحادیه ها، و تشکل های صنفی و… در حوزه اقتصاد نیز تعاون را در بر می گیرد. با این وصف تعاون یک فرهنگ و یک سبک زندگی است. در تحریم های اقتصادی که فشار مستقیم آن بر زندگی مردم است، بدون شک دولت به تنهایی نمی تواند جامعه را تاب آور نماید. در این شرایط نهادهای مدنی هستند که می توانند در کنار دولت و سیاست های دولت از رنج مردم بکاهند.

اما توجه به این نکته نیز ضروری است که زیست اجتماعی باید از خانواده شروع شود و از خانواده به نهادهای بزرگ تر گسترش یابد. در این سبک زندگی، جامعه پشتوانه ای محکم و امنیت زا برای افراد است و همین امنیت و حمایت، شادی و امید را در جامعه گسترش می دهد. می خواهم تاکید نمایم که رییس جمهور با جمله ای به ظاهر ساده، بر یک ادبیات تاکید دارند که از روح و تمرین کار جمعی نشات گرفته است و این جمله دعوا نداریم ، است که در تلاش برای تقویت همکاری با یکدیگر در یک فضای توسعه یافته اجتماعی است.

به عنوان توصیه نهایی می خواهم تاکید نمایم که اکنون زمان شبکه سازی و فرهنگ سازی تازه در حوزه مشارکت های اجتماعی است. ما هنوز گونه های مختلف از مشارکت اجتماعی به خصوص با توجه به تغییرات نسلی و شیوه های تغییر یافته مشارکت و نیز در بخش تعاون، تعاونی های نوین را به اندازه کافی نمی شناسیم. در دانشگاه ها و مدارس جای این مفاهیم خالی است. حرکت به سمت نوآوری، فرهنگ سازی و آموزش سبک زندگی بر بستر اجتماعی از خانواده تا جامعه و دانشگاه اموری است که باید در اولویت قرار گیرد. سیاست محله گرایی و تفویض اختیار به استان ها می تواند گامی موثر در تقویت مشارکت های اجتماعی به شمار رود.

دفاع میهنی اخیر هم به ما نشان داد که چقدر نیازمند نهادهای مدنی میانجی و مقاومت ساز اجتماعی هستیم. عرصه ای که بیش از آنکه با آن به عنوان ظرفیت نگریسته شود، به عنوان حرکتی دارای تهدید که نیازمند کنترل و فرآیند مجوزی طاقت فرساست بدان نگریسته شده است.