در واپسین ساعات پیش از نشست حساس و سرنوشت ساز شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، دیپلماسی هسته ای ایران در آستانه بحرانی نوین و پرابهام قرار گرفته است؛ بحرانی که در پی تحولات چند هفته اخیر، همچون ابر تیره ای بر فراز فضای سیاسی و حقوقی کشور سایه افکنده است. فعال سازی احتمالی مکانیسم ماشه از سوی تروییکای اروپایی، بازگشت تحریم های شورای امنیت و هم زمان انتشار دو گزارش انتقادی آژانس علیه تهران، نویدبخش روزهایی آرام نیست و حکایت از صف آرایی جدیدی در برابر ایران دارد؛ صف آرایی ای که می تواند بار دیگر پرونده هسته ای کشور را در کانون بحران های بین المللی قرار دهد.

به گزارش شرق، در چنین بزنگاهی، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، با انتشار یادداشتی در روزنامه گاردین کوشید بار دیگر ابتکار عمل دیپلماتیک را در دست گیرد. او در حالی که با لحنی تند و انتقادی، اروپا را به تسلیم پذیری در برابر زیاده خواهی های واشنگتن و نقض تعهدات برجامی متهم می کند و فعال سازی مکانیسم ماشه را فاقد وجاهت حقوقی می داند، اما هم زمان از آمادگی تهران برای رسیدن به توافقی پایدار هم سخن می گوید.

این دوگانگی ظاهری، انتقاد صریح و دعوت هم زمان به گفت وگو، در واقع بازتاب راهبردی است که تهران در پیش گرفته: هشدار نسبت به تبعات ادامه مسیر تقابل و در عین حال گشودن دریچه ای برای بازگشت به میز مذاکره، پیش از آنکه دیر شود. علاوه بر این نوشته، عراقچی در همایشی هم عنوان می کند هر وقت آمریکا آمادگی مذاکره عادلانه و با احترام داشته باشد مذاکره را آغاز می کنیم. به ادعای وزیر خارجه: با سه کشور اروپایی هم مذاکرات ادامه دارد و چند دور تلفنی با وزرای خارجه سه کشور اروپایی گفت وگو داشتم.

دو شب پیش با خانم کالاس گفت وگو داشتم. فکر می کنم درک بهتری از اوضاع در حال پدیدشدن است. سه کشور اروپایی اشتباه بزرگی کردند و به سمت مکانیسم ماشه رفتند. کار را در اصل سخت تر کردند. گفت وگوها ادامه دارد و امیدوارم به درک مشترکی برسیم . دیپلمات ارشد کشورمان خبر می دهد: با آمریکا از طریق واسطه ها گفت وگوها ادامه دارد. آن روزی که آمریکایی ها آمادگی داشته باشند بر اساس احترام متقابل مذاکره کنند ما هم آمادگی داریم. باید حقوق و منافع ما رعایت شود.

البته هیچ کس دیگر نباید از وظایف خودش غافل شود . در سوی دیگر، نشریه معتبر اکونومیست در تحلیلی واقع گرایانه، برجام را پس از خروج یک جانبه آمریکا و کاهش تعهدات ایران، به پوسته ای خالی تشبیه کرد؛ پوسته ای که در صورت بازگشت خودکار تحریم ها ممکن است برای همیشه فروبپاشد. این نشریه با اشاره به شمارش معکوس دیپلماتیک، هشدار داده است که هرگونه لغزش می تواند به از دست رفتن آخرین فرصت ها برای احیای توافق منجر شود.

وجه مشترک هر دو روایت، چه در یادداشت عراقچی و چه در تحلیل اکونومیست، این است که برجام اکنون بر لبه تیغ ایستاده است؛ توافقی که با کمترین خطا می تواند به ورطه نابودی سقوط کند. ایران امروز در بزنگاهی تاریخی قرار دارد: یا با رویکردی هوشمندانه و بهره گیری از پنجره محدود دیپلماسی، از تشدید تنش ها جلوگیری کند، یا با واکنشی شتاب زده، مسیر را برای بازگشت تحریم ها، انزوای بیشتر و حتی تقابل های خطرناک تر هموار کند. این میدان سیاست و دیپلماسی، بیش از هر زمان دیگری به ابرکوانتومی می ماند که در آن لحظه بحران قابل پیش بینی نیست، اما تبعات آن می تواند سرنوشت ساز و غیرقابل بازگشت باشد.

در یادداشت سکان دار سیاست خارجی کشورمان برای گاردین، عباس عراقچی اروپای مدعی میانه رو را مورد حمله قرار می دهد و آن را بدل به تسهیلگر زیاده خواهی های واشنگتن می بیند. او خاطرنشان می کند که این اروپا -که زمانی هدفش حفظ توازن بین ایران و آمریکا بود- اکنون نه تنها نتوانسته پایبند به تعهدات برجامی بماند، بلکه حتی حمایتش از حمله به تأسیسات هسته ای ایران را پنهان نکرده است.

به گفته او، فعال سازی سازوکار بازگشت خودکار تحریم ها (مکانیسم ماشه) توسط بریتانیا، فرانسه و آلمان فاقد وجاهت قانونی است، زیرا این کشورها توالی وقایع پس از خروج آمریکا از برجام را نادیده گرفته اند. عراقچی تأکید می کند که اروپا حتی در شرایطی که آمریکا به صورت یک جانبه توافق را نقض کرده است، نتوانسته عملکردی مستقل و متعهدانه نشان دهد. از دید او، اروپا با انتظار از ایران برای پذیرش محدودیت ها، در حالی که خود به تعهداتش عمل نکرده، به یک جانبه گرایی رسیده؛ رفتاری که نه تنها به نفع روابط بین المللی نیست، بلکه اعتبار دیپلماسی اروپایی را دچار بحران کرده است.

مسئول سیاست خارجی، نقدی جدی به اروپا وارد می کند؛ ادعای استقلال راهبردی در حالی که رفتار عملی متفاوت است و وعده های اقتصادی، بانکی و نفتی اجرایی نشده اند، نشان از تزلزل مواضع دارد. او بار دیگر به قابل بازگشت بودن توازن برجامی اشاره می کند و صراحتا عنوان می دارد: ایران حاضر است در صورت عمل اروپا به تعهدات، از تمام حقوق خود در مکانیسم ماشه چشم پوشی کند. این موضع، دعوتی برای تعامل واقعی نه از سر ضعف، بلکه از موضع منطق است .

عراقچی با اشاره به پیشنهاد سه کشور اروپایی برای مقابله با ایران در مکانیسم ماشه، متذکر می شود که این اقدامات نتیجه ای جز تضعیف موقعیت اروپا نخواهد داشت. او باور دارد که این رفتار، نه تنها ایران را به طرف مقابل سوق می دهد، بلکه دست اروپایی ها را از روندهای دیپلماتیک آتی کوتاه خواهد کرد و در نتیجه اعتبار و جایگاه منطقه ای آن ها را تهدید می کند.

همچنین، وزیر خارجه ایران در یادداشت خود بر اهمیت گفت وگوی صادقانه تأکید می کند و می گوید اکنون زمان این است که تعریفی واقعی از مشارکت در برجام ارائه شود. عراقچی می افزاید حمایت از حمله به تأسیسات هسته ای ایران نمی تواند در معنای مشارکت باشد، به ویژه اگر این حمایت به وضوح نقض قوانین بین المللی باشد. از نظر دیپلمات ارشد کشورمان، ایران آماده گفت وگو و بازگشت به مسیر توافق است، اما فقط در برابر اروپا و کشورهای غربی ای که نشان داده اند قابل اعتماد هستند.

این حمله اروپا در کنار موضع محکم ایران، فرصتی ایجاد کرده برای بازسازی اعتماد و مذاکره واقعی. اگر اروپا مسیر مستقل و مسالمت آمیز را پیش بگیرد، می تواند جایگاهی در گفت وگوهای آینده ایفا کند. در غیر این صورت، ایران خواستار تحکیم موضع خود بوده و هشدار داده که پیامدهای ادامه این مسیر، نه تنها برای ایران، بلکه برای امنیت منطقه ای و جایگاه اروپا بی سابقه خواهد بود.

اما در مطلبی که اکونومیست منتشر کرده، شاهد یک قرائت متفاوت هستیم، چراکه این نشریه، توافق 2015 را اکنون به پوسته ای خالی تشبیه می کند، توافقی که خروج آمریکا از آن و توقف ایران در اجرای تعهدات، آن را بدون کارکرد کرده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، همین توافق را پوسته ای خالی می خواند که دیگر پشتیبان معنی داری ندارد. با فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی اروپایی ها، شمارش معکوسی آغاز شده برای بازگشت تحریم های سازمان ملل.

این تحریم ها به صورت خودکار بازگردانده می شوند، مگر آنکه شورای امنیت به صورت مخالف رأی دهد؛ طرحی که عملا مانع توانایی چین و روسیه در اعمال وتو شده است. همین ویژگی، سازوکار ماشه را ابزار قدرتمندی برای فشار غربی ها کرده است. از سوی دیگر، میزان ذخایر اورانیوم ایران خود نمادی از این بحران است: بیش از 8413 کیلوگرم ذخیره که نزدیک به 409 کیلوگرم آن در غنای 60 درصد است. این ذخایر، در مرز فنی قابل سنجش برای دستیابی به سطح تسلیحاتی قرار دارد.

ضمن اینکه آژانس به دلیل حملات اخیر امکان بررسی برخی سایت ها را ندارد. این وضعیت ابهام کوانتومی نام گذاری شده، یعنی شک و تردید در لحظه وقوع بحران بعدی؛ وضعیتی که قابل پیش بینی نیست، اما سرنوشت ساز است. اکونومیست تحلیل می کند که اگر ایران بتواند با سیاسی کاری محدود در برنامه هسته ای و با تأکید بر فرصت گفت وگو مانور دهد، شاید نیاز به واکنش سخت کاهش یابد. از سوی دیگر، رویدادهای آینده -چه بازگشت تحریم ها، چه فشار سیاسی داخلی- می توانند مسیر را به سمت یا بازگشت به یک توافق جدید یا تقابل نظامی و حقوقی تغییر دهند.

یکی از گزینه هایی که اکونومیست آن را برجسته می کند، تمدید مهلت مکانیسم ماشه برای شش ماه است که روسیه پیشنهاد داده و اروپایی ها هم به طور مشروط پذیرفته اند. اگر این تمدید، واقعا فرصتی برای احیای گفت وگو باشد، می تواند راهی مناسب برای جلوگیری از بحران فوری باشد. اما اگر زمان کشی باشد، آخرین پنجره برای حفظ برجام نیز بسته خواهد شد.

در داخل ایران، بخش هایی از مجلس خواهان واکنش شدیدی هستند؛ از خروج از NPT تا قطع همکاری با آژانس. اما خروج از NPT، علامتی است جنگ افروزانه که می تواند اسراییل و آمریکا را به واکنش نظامی تحریک کند، در حالی که این کشورها در ماه های اخیر حملاتی به تأسیسات هسته ای ایران انجام داده بودند.

اگر ایران به رویکرد سیاستمدارانه روی آورد، یعنی به صورت هوشمندانه میان شفافیت و انفعال تنش آفرین حرکت کند، می تواند پیشنهاد مذاکرات جدید یا تمدید توافق قبلی را بدهد، بدون واگذاری تمام منافع خود. در این صورت، دیپلماسی می تواند راه برون رفت باشد؛ البته اگر فرصت تا قبل از پایان مهلت ماشه در اکتبر از دست نرود.

اما اگر بازگشت تحریم ها قطعی شود و ایران واکنشی شدید داشته باشد، خطر بازگشت پرونده به شورای امنیت و گسترش فشار بین المللی بالا خواهد رفت. تصمیم ایران باید نه واکنشی هیجانی، بلکه مبتنی بر استراتژی هوشمندانه، حفظ دستاوردها و ادامه صحبت درباره راه حل های میانه باشد؛ برای جلوگیری از سقوط کامل توافق و ورود به وضعیت پرخطر و…. در شرایطی که بحران بازگشت تحریم ها از مسیر مکانیسم ماشه و از دست رفتن توازن برجامی، فضای سیاسی ایران و جهان را تحت فشار قرار داده، ترکیب گفته های عراقچی از گاردین و ارزیابی اکونومیست عملا تصویری هشداردهنده از دیپلماسی هسته ای ایران ترسیم می کند که می توان در یک جمله خلاصه کرد: از یک سو، تسهیلگری اروپا در تسلیم در برابر واشنگتن و فقدان تعهد به برجام و از سوی دیگر، فرصت دیرهنگام بازسازی توافق در برابر خطر تبدیل شدن کامل آن به پوسته ای خالی .

اکنون همه طرفین در نقطه ای حیاتی قرار گرفته اند که یا با هوشمندی سیاسی، فضای گفت وگو را احیا کنند یا با واکنش تند، خطر سقوط کامل توافق و ورود به مسیر قطعی بحران را بپذیرند. زمان در حال گذر است؛ لذا هر تصمیمی در این مقطع، سرنوشت توافق هسته ای ایران و موقعیت بین المللی آن را تعیین خواهد کرد.