نشست فصلی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی روز گذشته (دوشنبه) در وین آغاز به کار کرد؛ نشستی که همچنان برنامه هسته ای ایران در مرکز توجه آن قرار گرفته و در مقطع کنونی فضای دیپلماتیک پرتنش و در عین حال پرتحرکی را میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی و همزمان بازیگران غربی به تصویر می کشد.

به گزارش اعتماد، در همین راستا، گزارش اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره افزایش ذخایر اورانیوم 60درصدی ایران به بیش از 440 کیلوگرم، زمینه را برای فشارهای غرب بر تهران فراهم کرد؛ هرچند رسانه های غربی ازجمله وال استریت ژورنال مدعی اند که پیشرفت هایی در مسیر رایزنی های ایران و نهاد پادمانی حاصل شده است؛ با این حال مشخص نیست که به واسطه این پیشرفت توافقی بین آن ها حاصل شود. همزمان لارنس نورمن، روز دوشنبه و ساعاتی پیش از برگزاری نشست شورای حکام با انتشار پستی در صفحه ایکس (توییتر سابق) خود نوشت: نشست شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی امروز آغاز می شود، اما انتظار نمی رود که مذاکرات ایران و آژانس درباره دسترسی ها امروز به پایان برسد. طبق شنیده ها، این مذاکرات طی روزهای آتی ادامه خواهد داشت.

این پیام ها درحالی رسانه ای می شود که تهران با تاکید بر ضرورت رسیدن به چارچوبی تازه برای همکاری های پادمانی، تلاش می کند تعامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی را در مسیر واقعیت های پس از تحولات اخیر و مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی تنظیم کند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان اخیرا با انتشار یادداشتی در روزنامه گاردین نوشت: ایران آماده است تا توافقی واقعی و پایدار شکل دهد که نظارت دقیق و محدودیت هایی در غنی سازی را در ازای لغو تحریم ها به همراه داشته باشد و اگر این فرصت کوتاه برای تغییر مسیر از دست برود، پیامدهایی مخرب برای منطقه به همراه خواهد داشت.

در شرایطی که نگاه ها به شورای حکام است و توانایی تهران و نهاد پادمانی برای نیل به توافق نسبی که به عنوان یکی از شروط تروییکای اروپایی برای بازگشت به دیپلماسی لازم خواهد بود، گروهی از ناظران هشدار می دهند که حتی اگر پیشرفت محدودی در این زمینه حاصل شود شاید به تنهایی نتواند به کاهش تنش میان ایران، آژانس بین المللی انرژی اتمی و تروییکای اروپایی بینجامد. سه کشور اروپایی پیش تر با ارسال نامه ای به شورای امنیت سازمان ملل سازوکار بازگشت تحریم های شش گانه علیه کشورمان را کلید زدند و تلاش دارند با نهایت بهره برداری از اهرم فشار بر ایران، اهداف حداکثری خود را با تحمیل شروط سه گانه پیگیری کنند.

گفتنی است یکی از شروط سه کشور اروپایی برای تمدید مکانیسم ماشه ازسرگیری همکاری های جامع و کامل ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی بسان پیش از جنگ دوازده روزه است و در ادامه به نظر می رسد سرنوشت مذاکرات ایران و اروپا طی هفته های اخیر به شکلی درهم تنیده با فعل و انفعالات تهران و نهاد پادمانی گره خورده و نشست اخیر شورای حکام نیز می تواند در این میان تعیین کننده نتیجه بخش بودن اهرم تروییکای اروپایی یعنی اسنپ بک باشد.

در همین راستا با هدف ارزیابی سناریوهای احتمالی پیش روی ایران و نهاد پادمانی و همچنین نتایج نشست اخیر شورای حکام آن هم در شرایطی که رافائل گروسی خود را برای قرائت گزارشی با لحنی تند آماده کرده، با علی نصری، کارشناس مسائل بین الملل و امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل امریکا گفت وگو کرده است.

نصری در گفت وگویش ضمن تاکید بر اینکه پیشنهاد خروج از ان پی تی اقدامی به مثابه تیغی دولبه است، همزمان تاکید می کند این اقدام تنها در صورتی مفید خواهد بود که به عنوان فرصت برای بازتعریف شرایط و مذاکره دیده شود، نه صرفا به عنوان تهدید یا اقدام واکنشی. همزمان ابوالفتح تاکید کرد که گزارش اخیر آقای گروسی درباره میزان ذخایر اورانیوم ایران و بررسی آن در نشست اخیر شورای حکام می تواند روند دیپلماسی با اروپا را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد.

این کارشناس مسائل امریکا همچنین هشدار داد که در صورت تشدید فشارها ازسوی اروپا و آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران ممکن است همکاری های هسته ای خود با نهاد پادمانی را کاهش دهد یا حتی از پیمان ان پی تی خارج شود، امری که مسیر دیپلماسی را بسیار پرمخاطره و پیچیده خواهد کرد.

مشروح این گفت وگو در ادامه می آید:

علی نصری، کارشناس ارشد مسائل بین الملل در پاسخ به پرسش درباره نتایج احتمالی نشست فصلی شورای حکام بر شکل تعاملات ایران و غرب گفت: گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی ذاتا باید فنی و حقوقی باشند، اما متاسفانه در عمل اغلب رنگ و بوی سیاسی به خود می گیرند. آقای گروسی به جای آنکه صرفا به داده های کارشناسان و بازرسان فنی اتکا کند، گاه تحت تاثیر فضای سیاسی واشنگتن و تل آویو قرار می گیرد. به باور نصری البته نمی توان کلیت آژانس بین المللی انرژی اتمی را با موضع گیری های مدیرکل این نهاد زیر سوال برد، چراکه این نهاد بخشی از نظام حقوق بین الملل است و نقش مهمی در حفظ شفافیت فعالیت های هسته ای جهان ایفا می کند.

این کارشناس روابط بین الملل در ادامه گفت: اما آنچه اهمیت دارد این است که اگر گزارشی ایراد دارد، باید مستند و دقیق نقد شود و به آن اعتراض کرد. پس از تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران و بمباران تاسیسات هسته ای کشورمان توسط امریکا حین مذاکرات، افکار عمومی جهان متمایل به سمت ایران است و آمادگی شنیدن و پذیرفتن روایت ما را دارد و این فرصتی است که باید از آن بهره برد.

نصری در پاسخ به دیگر پرسشی در راستای ارایه سناریوهایی در زمینه توافق یاعدم توافق میان تهران و نهاد پادمانی، بالاخص در شرایطی که گفته می شود احتمال تصویب مصوبه برای خروج از ان پی تی به عنوان واکنش ایران به کنش غرب برجسته تر شود، خاطرنشان کرد: آژانس بین المللی انرژی اتمی پروتکلی برای بازرسی تاسیسات بمباران شده توسط ایالات متحده در جنگ دوازده روزه ندارد و البته واقعیت این است که اعتماد جامعه ایران نسبت به این نهاد و شخص آقای گروسی آسیب جدی دیده است.

به گفته این کارشناس مسائل بین الملل همان طور که آقای عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان تاکید کردند، هرگونه همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی نیازمند توافق در مورد پروتکل ها و چارچوب های امنیتی جدید است. متاسفانه آژانس بین المللی انرژی اتمی حتی حملات غیرقانونی امریکا به تاسیسات هسته ای صلح آمیز ایران را محکوم نکرده و این حداقل قدمی است که آقای گروسی می توانست برای اعتمادسازی و نشان دادن حسن نیت خود بردارد.

به گفته نصری لذا دستگاه دیپلماسی کشورمان همچنان بر موضع خود که بر پایه منافع ملی، عزت و امنیت است به صورتی قاطع باقی مانده و این طرف مقابل است که اکنون باید بی طرفی و با ماهیتی صرفا فنی و غیرسیاسی، خود را اثبات کند. این کارشناس روابط بین الملل در ادامه و در پاسخ درباره تبعات عدم حصول توافق میان تهران و نهاد پادمانی و تاثیرش بر فعل و انفعالات ایران و اروپا تشریح کرد: عدم توافق با آژانس بین المللی انرژی اتمی، که تروییکای اروپایی آن را شرط توقف مکانیسم ماشه می دانند، می تواند به بازگشت تحریم های سازمان ملل منجر شود و فشارهای اقتصادی و دیپلماتیک بر ایران را افزایش دهد.

به باور نصری البته از منظر حقوقی، اقدام تروییکای اروپایی به دلیل عدم اجرای تعهدات برجامی و همراهی ضمنی با حملات غیرقانونی به تاسیسات هسته ای صلح آمیز کشورمان که اتفاقا تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بودند، فاقد مشروعیت بوده و ناقض قطعنامه 2231 است. ایران نیز می تواند از طریق اقدامات حقوقی و سیاسی، مانند طرح دعوی علیه این حملات و جلب حمایت کشورهای غیرمتعهد، هزینه سیاسی غرب را بالا ببرد. این راهکارها شاید نتوانند اثرات تحریم ها را کاملا خنثی کنند، اما می توانند روایت بین المللی را به نفع ایران تغییر دهند.

این کارشناس ارشد روابط بین الملل در پاسخ به دیگر پرسش درمورد پیش بینی رویکرد احتمالی تهران در قبال کنش مخرب نهاد پادمانی طی نشست اخیر شورای حکام توضیح داد: این روزها عده ای در ایران، به خصوص در مجلس شورای اسلامی، بحث خروج از پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) را دنبال می کنند؛ اقدامی که یک تیغ دولبه است و می تواند شرایط را پیچیده تر کند.

به گفته نصری اما خروج از ان پی تی به معنای پایان تعهدات ایران در قبال این معاهده منع اشاعه نخواهد بود و در صورت عملی شدن، کشورهای غربی قطعا به دنبال صدور قطعنامه ای تازه از شورای امنیت برای واداشتن ایران به اجرای همان تعهدات خواهند رفت؛ وضعیتی که هیچ تضمینی وجود ندارد چین و روسیه نیز در برابر آن مقاومت کنند. بنابراین تنها در شرایطی می توان خروج از پیمان عدم اشاعه هسته ای را واجد دستاورد یا فایده ای دانست که ایران در بازه زمانی 90 روزه اعلام خروج، فرصتی برای مذاکره و بازتعریف شرایط ایجاد کند.

نصری در پاسخ به دیگر سوال درباره اهرم های ایران در واکنش به فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه کشورمان گفت: سیاست خارجی ایران نباید صرفا معطوف به ساختن اهرم فشار باشد؛ بلکه باید به دنبال خلق فرصت ها و استفاده از گشایش های احتمالی نیز باشیم. وقتی تمامی مسائل پیرامون تنش و تقابل بچرخد، هزینه ها افزایش می یابد و ابتکار عمل نیز محدود می شود.

به باور این کارشناس روابط بین الملل، ایران اما می تواند با نگاه بلندمدت، ظرفیت های راهبردی خود را برای باز کردن مسیرهای دیپلماسی و اقتصادی جدید به کار گیرد؛ از جمله تعمیق همکاری های منطقه ای، تقویت روابط راهبردی با چین و روسیه و گسترش پیوندهای اقتصادی، انرژی و ترانزیتی با همسایگان. نصری در ادامه گفت: تجربه نشان داده که هرقدر ما به دنبال اهرم سازی بیشتر باشیم، طرف مقابل نیز اهرم های خود را با فشار بیشتری تحمیل می کند و حاصلش آسیب های بیشتر است که به نفع هیچ یک از طرفین نیست.

همان طور که دکتر ظریف هم در مقاله ای در مجله فارین پالسی مطرح کردند، سیاست خارجی ما در شرایط پیچیده امروز نیازمند رویکردهای جدید است. این کارشناس مسائل بین الملل در ادامه و پیرامون سناریوی احتمالی عملیاتی شدن یاعدم عملیاتی شدن خروج از پیمان ان پی تی که اخیرا مجلس شورای اسلامی برای تصویب آن خیز برداشته است، خاطرنشان کرد: خروج از معاهده ان پی تی نیازمند بررسی همه جانبه جوانب مثبت و منفی آن است.

همان طور که پیش تر اشاره شد، این اقدام یک تیغ دولبه است: از یک سو ممکن است ایران را در معرض قطعنامه جدید از شورای امنیت قرار دهد و کشور را وارد چرخه فشار تازه کند و از سوی دیگر، این پتانسیل را داراست تا برای باز کردن مسیرهای جدید مذاکره و دیپلماسی فرصت ساز شود. تنها راهی که این اقدام می تواند مفید واقع شود، آن است که با این کنش بستر را برای گشایش دیپلماتیک هموار کرد. از همین رو خروج از ان پی تی نباید صرفا به عنوان یک اقدام واکنشی یا تهدید نمادین از سوی ایران قلمداد شود.

نصری اما در ادامه گفت وگویش درخصوص رویکرد واشنگتن و تل آویو در قبال تحرکات نهاد پادمانی علیه تهران گفت: واقعیت این است که روابط ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی همواره پرچالش بوده اما هم چنان همکاری ها ادامه یافته است، چراکه دو طرف به نوعی به یکدیگر نیاز دارند. ایران برای اثبات صلح آمیز بودن برنامه هسته ای خود به نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی نیاز دارد و نهاد پادمانی نیز بدون همکاری ایران نمی تواند وظایف خود را به طور کامل اجرا کند.

با این همه سیاست های درازمدت رژیم صهیونیستی در قبال ایران ارتباط مستقیمی با رابطه ایران و نهاد پادمانی ندارد. این رژیم اهداف راهبردی خود را که مبتنی بر جنگ های دایمی، تجاوز به همسایگان و گسترش سرزمین های اشغالی است، به طور مستقل دنبال می کند. اخیرا نیز حتی به صورت آشکار از نقشه اسراییل بزرگ پرده برداری کرده و از بیان آن ابایی ندارد.

این کارشناس روابط بین الملل در پایان نیز و در رابطه با کنش امریکا تشریح کرد: واشنگتن نیز برنامه های راهبردی خود را پیگیری می کند، اگرچه میان جریان های سیاسی مختلف در این کشور اختلاف نظر قابل توجهی درباره نحوه اجرای این برنامه ها وجود دارد. در هر صورت، رابطه ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی تعیین کننده پیشبرد یا عقب نشینی این اهداف نیست، اما طبیعی است که هرگونه آسیب به این رابطه می تواند به شکل فرصت طلبانه توسط طرف های دیگر مورد بهره برداری قرار گیرد.

امیرعلی ابوالفتح در پاسخ به پرسش درباره محتوای گزارش ادعایی اخیر مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی که در نشست فصلی شورای حکام ارایه شد، خاطرنشان کرد: این نخستین گزارش رافائل گروسی به شورای حکام درباره وضعیت ذخایر اورانیوم ایران پس از حملات ایالات متحده است. حال آنکه روایت دونالد ترامپ این است که تمامی این ذخایر در پی بمباران های امریکا از بین رفته اند. او ادعا می کند که جمهوری اسلامی ایران، پیش از حمله، هیچ گونه اقدامی برای جابه جایی این مواد انجام نداده است؛ بنابراین، براساس ادعای ترامپ، این حدود 400 کیلوگرم اورانیوم مورد ادعای آقای گروسی باید زیر کوه ها مدفون شده باشد.

به گفته ابوالفتح اگر بخواهیم روایت آقای ترامپ را مبنا قرار دهیم، باید نتیجه گرفت که این 400 کیوگرم اورانیوم نابود شده است. واقعیت این است که بعد از حملات اخیر بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی هیچ بازدیدی از این مراکز نداشتند و احتمالا حتی دوربین های نظارتی نیز از کار افتاده اند یا از بین رفته اند؛ در نتیجه، سطح نظارت های موجود به شدت کاهش یافته است. این کارشناس مسائل امریکا در ادامه و با طرح این پرسش که آقای گروسی چگونه می خواهد ادعا کند که اکنون 440 کیلوگرم اورانیوم غنی شده وجود دارد، خاطرنشان کرد: مشخص نیست این عدد چگونه محاسبه شده است؛ آیا تخمینی است؟ یا صرفا حدسی بر پایه اطلاعات ناکامل؟

اگر واقعا چنین اطلاعاتی را دراختیار دارد، با توجه به اینکه بنا بر ادعای ترامپ، همه چیز نابود شده و بازرسان نیز حضور نداشته اند، آقای گروسی باید توضیح دهد که این اطلاعات چگونه و از چه منبعی به دست آمده است. مگر آنکه او مستقیما روایت ترامپ را رد کرده و اعلام کند که رییس جمهور امریکا ادعای نادرست و کذبی مطرح کرده و در واقع تاسیسات هسته ای و مواد غنی شده ایران سالم هستند یا بازرسی هایی نیز صورت گرفته است.

به گفته ابوالفتح اما در صورت تایید چنین گزارشی از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر افزایش ذخایر اورانیوم ایران به 440 کیلوگرم، قطعا روند دیپلماسی لطمه خواهد دید و تنش ها افزایش خواهد یافت. این موضوع حتی می تواند بهانه ای برای اقدامات نظامی آتی اسراییل علیه کشورمان باشد، چنان که پیش از تجاوز اسراییل نیز ادعا شده بود ایران 400 کیلوگرم اورانیوم با غنای 60 درصد دراختیار دارد و همان زمان تل آویو مدعی شد میزان اورانیوم 60درصدی ایران برای ساخت شش بمب اتمی کافی است.

این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه گفت: ازسوی دیگر، باتوجه به اینکه طی روزهای آینده تکلیف فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های سازمان ملل علیه کشورمان نیز مشخص خواهد شد، این احتمال وجود دارد که ایران در واکنش به کنش تروییکای اروپایی، همکاری های خود با آژانس بین المللی انرژی اتمی را کاهش دهد یا حتی از پیمان عدم اشاعه هسته ای (ان پی تی) خارج شود، لذا باید گفت که قطعا مسیر دیپلماسی، بسیار پرمخاطره و پیچیده خواهد بود.

ابوالفتح در پاسخ به دیگر پرسش درباره واکنش احتمالی ایران به کنش همزمان اروپا و نهاد پادمانی طی روزهای آینده در صورت تشدید فشارها تاکید کرد: ظاهرا طرح خروج از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (ان پی تی) به صورتی جدی و سه فوریتی در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفته است.

در این قبیل طرح ها اعضای شورای نگهبان نیز حضور دارند و در لحظه تصمیم گیری می کنند که این خروج انجام شود یا خیر. به باور ابوالفتح با این همه اگر نظام جمهوری اسلامی به این جمع بندی برسد که خروج از ان پی تی در دستور کار قرار گیرد، همکاری های هسته ای ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی به طور کامل قطع خواهد شد؛ گزارش ها متوقف شده و بازرسی ها نیز دیگر انجام نخواهد شد.

چنین شرایطی قطعا به شدت دشوارتر و خطرناک تر خواهد بود و می تواند بهانه ای جدید برای اقدامات نظامی علیه ایران فراهم آورد. چرا که در حال حاضر، اگرچه همکاری های ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی کاهش یافته، اما دسترسی به برخی سایت های غیر بمباران شده همچنان برقرار است. به گفته این کارشناس مسائل امریکا با این وجود، ابهامات فراوانی همچنان در این زمینه وجود دارد.

به گونه ای که اخیرا نتانیاهو نخست وزیر اسراییل ادعا کرد که اطلاع دقیقی از محل نگهداری 400 کیلوگرم اورانیوم دارد، در حالی که دونالد ترامپ معتقد است این مواد نابود شده است و همزمان ایران نیز صرفا اذعان به آسیب دیدگی تاسیسات کرده است. بنابراین، وضعیت پیش رو بسیار نامشخص است و نمی توان با قطعیت گفت که همکاری ها در آینده چگونه خواهد بود، اما اگر ایران از (ان پی تی) خارج شود، قطعا هیچ گونه همکاری هسته ای باقی نخواهد ماند و این امر می تواند پیامدهای بسیار جدی و خطرناکی داشته باشد.

با این حال، به نظر می رسد راه های دیگری به جز خروج از (ان پی تی) وجود دارد. هرچند من اطلاعات کاملی در این زمینه ندارم، اما همه چیز به ارزیابی دقیق و جامع از شرایط بستگی دارد. افرادی که به اطلاعات کافی دسترسی دارند، احتمالا گزینه های متعددی را بررسی می کنند و شاید اکنون زمان خروج ایران از ان پی تی نباشد.