شراره عبدالحسین زاده در هم میهن نوشت: جامعه ایران در وضعیت پارادوکسیکالی به سر می برد؛ نه در جنگی آشکار است، نه در صلحی مطمئن. این برزخ اجتماعی از جنگ هم فرساینده تر است، زیرا به جای تخریب فیزیکی، ذهن و روان جامعه را می فرساید و امید به آینده را از بین می برد. جامعه شناسی سیاسی این حالت را رخوت اجتماعی می نامد؛ وضعیتی که در آن، جامعه نه نیروی کنش دارد و نه توان مقاومت، بلکه در تعلیق دائمی میان بیم و امید گرفتار است.

در نظریه های جامعه شناسی سیاسی، یکی از عوامل مهم در شکل گیری رخوت اجتماعی، انسداد نهادی است. وقتی نهادهای رسمی نتوانند نقش خود را در مدیریت بحران ایفا کنند، یا پیام های متناقض و مبهم صادر کنند، جامعه به حالتی از بلاتکلیفی سوق داده می شود. نمونه هایی از این بلاتکلیفی را می توان چنین صورتبندی کرد: ابهام در سیاست خارجی (توافق یا تقابل؟)، دوگانگی در سیاست اقتصادی (آزادسازی یا کنترل گرایی؟) و فقدان چشم انداز بلندمدت. این عوامل، شهروندان را در وضعیتی مشابه اتاق تاریک قرار می دهد؛ جایی که هر حرکت، پرهزینه و نامعلوم به نظر می رسد.

سرمایه اجتماعی در هر جامعه، ستون نامریی ثبات است. اعتماد عمومی به نهادها و همبستگی اجتماعی، منابعی اند که در بحران های بزرگ، امکان تاب آوری را فراهم می کنند. در ایران امروز، اما بلاتکلیفی سیاسی اقتصادی این سرمایه را به تدریج می ساید. بنابراین مردم به جای اعتماد به سیاست های رسمی، به شبکه های غیررسمی و شایعات متکی می شوند. همبستگی اجتماعی جای خود را به رقابت فردی برای بقا می دهد. جامعه از کنش جمعی فاصله می گیرد و به عقب نشینی فردی پناه می برد. این پدیده همان چیزی است که جامعه شناسان سیاسی آن را انزواگرایی تدافعی می نامند.

بلاتکلیفی، فقط ساختارها را فلج نمی کند، بلکه روان جمعی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. مردم در شرایط نااطمینانی دائمی، دچار حالتی می شوند که می توان آن را انتظار فرساینده نامید؛ خانواده ها خریدهای کلان را به تعویق می اندازند. جوانان تصمیم های حیاتی مثل ازدواج، مهاجرت یا شروع کسب وکار را عقب می زنند. کارآفرینان سرمایه های خود را در قالب دلار و طلا منجمد می کنند، نه در قالب تولید. در چنین شرایطی، مردم به جای مشارکت فعال در اقتصاد و اجتماع، به مصرف گرایی احتیاطی، احتکار کوچک خانگی، یا خروج سرمایه به بازارهای موازی روی می آورند.

این واکنش ها بیش از آنکه نتیجه محاسبات اقتصادی باشد، برخاسته از روان جمعی بی اعتماد است. جامعه ای که فردای خود را نمی بیند، نه سرمایه گذاری می کند و نه به اصلاح امیدوار است. ازیک سو، تهدیدهای بیرونی مانند بازگشت احتمالی مکانیزم ماشه، تحریم های تازه و سایه جنگ همواره در افکار عمومی حضور دارد. از سوی دیگر، دولت در برابر این پرسش که برنامه روشن برای خروج از بحران چیست؟ پاسخ شفافی ارائه نمی دهد.

نتیجه این عدم شفافیت، اخبار ضدونقیض و سیاست ورزی مبهم است که به جای آرامش، جامعه را در حالت انتظار نگه می دارد. این روان شناسی انتظار، جامعه را به نوعی فلج خاموش می کشاند؛ فلجی که برخلاف جنگ، صدای انفجار ندارد اما تمام اراده های جمعی را می سوزاند.

ازمنظر جامعه شناسی سیاسی، رخوت اجتماعی بیش از همه در نسل جوان دیده می شود. این نسل در فقدان چشم انداز روشن، میان دو قطب گرفتار است؛ ازیک سو، هویت ملی و تعلق اجتماعی که نیاز به چشم انداز مثبت دارد. ازسوی دیگر، تجربه زیسته پر از بن بست و بی اعتمادی. نتیجه، نوعی سرخوردگی هویتی است؛ وضعیتی که در آن، جوان نه توان اصلاح می بیند و نه امکان کناره گیری کامل. این شکاف، خطرناک تر از بحران های اقتصادی کوتاه مدت است؛ زیرا می تواند به انقطاع بین نسلی منجر شود.

چنین شرایطی یادآور دوران جنگ سرد است؛ دوره ای که در آن، جامعه شوروی و حتی بسیاری از کشورهای بلوک شرق، نه درگیر جنگ مستقیم، بلکه درگیر انتظار دائمی جنگ بودند. نتیجه آن، انباشت ترس، فرار سرمایه، رکود اقتصادی و فرسایش روحی شهروندان بود. پژوهش ها نشان داده اند که در سال های دهه 1970 و 1980، بخش بزرگی از بحران اقتصادی و فروپاشی روانی جامعه شوروی، نه به خاطر نبرد مستقیم با غرب، بلکه ناشی از همین فضای تهدید مستمر و نبود افق روشن سیاسی و اقتصادی بود.

وقتی دیوار برلین فرو ریخت، آنچه سقوط رژیم ها را تسریع کرد، نه حمله خارجی، بلکه فرسایش درونی اعتماد و امید بود. همان طور که بسیاری از پژوهشگران یادآور شده اند، جوامع از بی اعتمادی فرو می پاشند، نه صرفاً از دشمن خارجی. ایران امروز نیز در وضعیتی مشابه گرفتار است؛ جامعه در تعلیق به سر می برد و همین تعلیق، بنیان های اعتماد، سرمایه اجتماعی و انگیزه برای تولید را می فرساید.

ایران امروز بیش از آنکه درگیر جنگ سخت باشد، درگیر جنگی نرم و خاموش است؛ جنگ با بی اعتمادی، رخوت و انتظار اجتماعی. جنگ هرچند ویرانگر است، اما تکلیف را روشن می کند. بلاتکلیفی اما، سرمایه اجتماعی را بی صدا و آرام نابود می سازد. دشمنان ایران این شرایط را مخرب تر از یک حمله نظامی می دانند زیرا در چنین فضایی، سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی که ستون اصلی هر نظام سیاسی است در سکوت و تدریجی فرو می ریزد. جنگ می تواند بازسازی شود، تحریم می تواند لغو شود، اما نابودی سرمایه اجتماعی، بازگشت پذیر نیست.

به بیان دیگر، ایران امروز درگیر جنگ سرد ی داخلی و خارجی است که پیامدهای آن بر روان جامعه و اقتصاد ملی، از هر نبرد داغی ویرانگرتر است. جامعه شناسی سیاسی به ما هشدار می دهد که اگر نهادها نتوانند با شفافیت، پاسخگویی و افق سازی، اعتماد عمومی را بازآفرینی کنند، جامعه بیش از آنکه از بمب ها بترسد، از درون دچار فرسایش خواهد شد و این، همان خطری است که باید جدی تر از هر تهدید نظامی دید.