تقی آزادارمکی در اعتماد نوشت: در سال های اخیر، جامعه ایران تجربه جانفرسای کاهش سرمایه اجتماعی و از دست دادن حمایت های اجتماعی درون جامعه ای را از سر گذرانده است. این وضعیت را تا حدود زیادی می توان تحت عنوان فرسودگی اجتماعی و فرهنگی تعبیر کرد.

فرسودگی های اشاره شده نه از دل فاجعه ای ناگهانی چون جنگ عراق علیه ایران یا جنگ 12 روزه، بلکه از تداوم مداخله های مکرر اجتماعی و سیاسی و وعده های برآورده نشده زاده شده است. نتیجه نهایی این فرآیند (فرسودگی اجتماعی و فرهنگی) نمی تواند چیزی جز از دست دادن امید و اعتماد اجتماعی در سطح کلان باشد.

وقتی تحقق امید جمعی و اعتماد اجتماعی پی درپی به تعویق می افتند، تصمیم افراد و نیروهای اجتماعی در برون رفت از بحران فرسودگی به تدریج تحلیل می رود. جامعه دیگر نه از سر وحشت یا ترس از سرکوب که از سر بی تفاوتی خاموش می شود.

جامعه بیش از اینکه جهت گیری مدنی پیدا کند، ساحت بی تفاوتی و انفعال پیشه می کند. در این وضعیت، گفتار رسمی هر روز چیزی را نوید می دهد که دیروز هم داده بود و فردا هم خواهد داد، اما در عمل هیچ تغییری به وقوع نمی پیوندد. در نتیجه یکی از انتخاب های مهم جامعه می تواند تن دادن به فروپاشی تا تغییر باشد.

نمونه روشن این چرخه را می توان در گفتارهای مکرر درباره رفع فیلترینگ دید. هر از چندگاهی، مسوولی وعده گشایش می دهد، رسانه ها تیتر می زنند، کاربران در شبکه های اجتماعی واکنش نشان می دهند و امیدی کوتاه مدت در فضای عمومی شکل می گیرد. اما چند روز بعد، همان وعده در میان اخبار دیگر گم می شود. این تکرار بی پایانِ وعده و ناکامی، اعتماد عمومی را می فرساید و گفت وگوهای اجتماعی را به بازی درون زبانی ملال آور بدل می کند.

مردم می آموزند تصمیم های دولتی و حکومتی را نادیده بگیرند و در اثر بی تصمیمی حکومت، میل به تغییر یا تن به فروپاشی را اصل بگیرند. در نتیجه به انتظار هر نوع تصمیم دولت ها و افراد مهم خارج از ساختار رسمی می مانند. بی عملی که در نهایت تن دادن به رادیکالیسم در دستور کار جامعه و گروه های ذی نفع قرار می گیرد. در چنین شرایطی، مساله تنها رفع فیلترینگ یا عدم تحقق وعده ها نیست، بلکه زوال کارکرد زبان سیاسی است.

زبان که باید حامل معنا و اراده تغییر باشد، بر اثر تکرارِ بی ثمر و وعده های واهی تهی می شود. وعده ها نه امید می آفرینند و نه خشم؛ فقط خستگی تولید می کنند. این همان چیزی است که می توان آن را فرسودگی در سطح گفتار نامید: کلماتی که زمانی می توانستند مردم را برانگیزند، امروز پژواک هایی بی جانند.

از این منظر، فرسودگی اجتماعی صرفا یک احساس جمعی نیست، بلکه نتیجه تکرار بی پایان وعده هایی است که فاقد امکان تحققند. هر بار که سخنی بدون عمل تکرار می شود، بخشی از سرمایه اعتماد اجتماعی تحلیل می رود. در نهایت، جامعه به نقطه ای می رسد که دیگر هیچ وعده ای را باور نمی کند حتی اگر این بار صادقانه باشد.

در سطح فرهنگی نیز این فرسودگی خود را به شکل بی حسی جمعی نشان می دهد. زمانی اخبار فیلترینگ یا طرح های محدودکننده موجی از واکنش های سرخوشانه یا خشمگینانه برمی انگیخت؛ امروز، اغلب کاربران تنها شانه بالا می اندازند و با ابزارهای دور زدن محدودیت ها کنار می آیند و از سوی دیگر هم موافقان تداوم محدودیت هم می دانند تغییری در کار نیست.

این سازگاری منفعل، نشانه پذیرش نیست، بلکه نشانه خستگی است: جامعه ای که دیگر نیروی گفت وگو و کنش ندارد، به جای تغییر واقعیت، راه های موقت برای زیستن در دل محدودیت می یابد. در این میان، رسانه های رسمی در کنار سخنگویان نهادهای حکومتی نیز در بازتولید این خستگی نقش دارند. آن ها با تکرار گفتارهای فرساینده، بخشی از چرخه بی اعتمادی و تولید انفعال اجتماعی و سیاسی می شوند.

آن ها هر روز از بهبود در راه است سخن می گویند، بی آنکه بتوانند از چرخه وعده خارج شوند. در نتیجه، زبان رسمی به جای آنکه ابزار برقراری ارتباط شود، به دیواری بدل می شود که میان حاکمیت و مردم فاصله می اندازد.

اما شاید مهم تر از همه، تاثیر روانی این فرسودگی بر نسل جوان باشد. نسلی که بخش بزرگی از زندگی خود را زیر سایه وعده های تکراری گذرانده، دیگر انگیزه ای برای مشارکت جمعی ندارد. سیاست برایش چیزی نیست جز گفتاری خسته کننده که هیچ گاه به تجربه زیسته اش مربوط نمی شود. کنسرتی وعده داده می شود و اجرا نمی شود آنقدر که برای دو طیف قدرت عرصه زورآرمایی است برای مخاطبان به وعده ای مانند تمام وعده هایی که از ابتدا هم امکان اجرا نداشت، بدل می شود.

این جدایی میان گفتار رسمی و زندگی واقعی، نشانه بحران در پیوند اجتماعی است. فرسودگی اجتماعی، در نهایت، به نقطه ای می رسد که حتی بحران هم دیگر تکان دهنده نیست. مردم به بحران عادت می کنند، همان گونه که به وعده عادت کرده اند. شاید از همین جا بتوان فهمید که بزرگ ترین خطر برای یک جامعه نه خشم که بی تفاوتی مزمن است.

جامعه خشمگین هنوز زنده است، چون هنوز چیزی برای از دست دادن دارد؛ اما جامعه خسته، تنها به بقا از طریق فروپاشی سیاسی می اندیشد، نه به تغییر. اجتماعی با کنشگری نیروهای اثرگذار. در برابر این وضعیت، نخستین گام بازسازی اعتماد است: بازگشت به صداقت در گفتار، محدود کردن وعده ها به آنچه واقعا ممکن است و مهم تر از همه، اعتراف به شکست های گذشته. به رسمیت شناختن شکست های دیروز و شکست احتمالی امروز می توان جامعه را از وضعیت خسته و ناامید به جامعه خشمگین و فعال و در نهایت موثر تبدیل کند.

شاید بتوان از خلال چنین بازشناسی صادقانه ای که شکست را به رسمیت شناخته و زبان و شیوه رویارویی با واقعیت های را عوض کرده است، امید به زندگی و اعتماد اجتماعی را از زیر آوارِ کلماتِ بی اثر بیرون کشید.