محمد حسین آیرم یکی از جالب ترین شخصیت های تاریخ معاصر ایران است که ماجراهایش به خصوص در زمان رضاخان و نقش کلیدیش در حذف مخالفان رضاخان شهرت بسیار دارد. اما او واقعا که بود و چه کرد؟

به گزارش عصرایران، محمدحسین آیرم در سال 1261 تهران به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی در تهران، در مدارس نظام قفقاز و روسیه تحصیلات خود را به پایان رساند و به نیروی قزاق پیوست. در سال 1280 خورشیدی و در نوزده سالگی وارد رسته پیاده شد. به نظر می رسد این انتخاب بی ارتباط با تحصیلات او در روسیه و آشنایی با تشکیلات نظامی روس نبوده است. آیرم جوان قبل از انقلاب بلشویکی، یک سال در ارتش تزاری نیز به عنوان افسر خدمت کرده بود.

او از جمله افسرانی بود که برای تکمیل دوره آموزش خود به مؤسسات نظامی روسیه در مسکو و سن پترزبورگ رفته بودند. آیرم 10 سال پس از خدمت به درجه سرهنگی رسید. در اوایل خدمت، به آجودانی کلنل لیاخوف، فرمانده کل نیروی قزاق در ایران منصوب شد. وی در سمت آجودانی لیاخوف بود که این افسر روس در تیر 1287 مجلس شورای ملی را به توپ بست. آیرم در 1294 به مقام ریاست ستاد نیروی قزاق رسید. هنگام کودتای سوم اسفند 1299، آیرم در ایران نبود و بلافاصله از طریق بادکوبه به ایران بازگشت.

محمد حسین آیرم در اوایل تشکیل قشون متحد الشکل به ریاست قشون مازندران و استرآباد منصوب شد، اما یک سال بعد (1301) سرپرستی قشون گیلان هم به او واگذار گردید و جای علی اکبر درخشانی را در رشت گرفت. از این زمان به بعد آیرم با سمت رییس تیپ مستقل شمال هر سه ایالت را تحت نفوذ نظامی خود داشت.

منابع انگلیسی انتصاب آیرم را به این سمت جدید با اهمیت تلقی و آن را اقدامی در جهت مقابله با فعالیت ها و تبلیغات روسیه شوروی در نواحی یاد شده ارزیابی کردند. آیرم توانست اتحادیه های کارگری را منحل یا فعالیت آن ها را خنثی کند؛ نشریات چپگرا را به تعطیلی بکشاند و با جاسوسی به محتوای مکاتبات مأموران سیاسی روس پی ببرد.

آیرم برای جلب رضایت رضاخان در مقام ریاست تیپ مستقل شمال در رشت دست به اقداماتی عمرانی زد؛ از جمله به دستور او احداث خیابان وسیعی را در مقابل فرمانداری آغاز کردند و آن را خیابان پهلوی نامیدند؛ اما اجحافات فراوان او به حقوق صاحبان املاک و خانه ها برای ساختن آن خیابان، اعتراض بسیاری از مردم را برانگیخت تا آنجا که آیرم ناچار دستور داد کار احداث خیابان را نیمه کاره رها کنند. برپایی چندین ساختمان بزرگ نیز به دستور او انجام گرفت که از قِبَل آن به ثروت قابل توجهی رسید.

رضا شاه

تحرکات و راهزنی های ترکمانان در استرآباد و ناتوانی آیرم در دفع آن ها موقعیت وی را متزلزل ساخت. ترکمن ها راه ها را مسدود می کردند، زنان را می ربودند و به قتل و غارت مردم دست می زدند. به طوری که هر روز خون های زیادی بر زمین می ریخت و اموال و نوامیس بسیاری به یغما می رفت. چون خبر به پایتخت رسید، رضاخان آیرم را مأمور ختم غائله ساخت.

آیرم که مرد جنگ و درگیری و دشواری های نظامیگری نبود در آغاز کوشید تا با دادن باج، اسیرانی را که در دست ترکمن ها بودند رها کند و به نحوی غائله را فرونشانَد ولی موفقیتی به دست نیاورد و ترکمن ها استرآباد را چپاول کردند و حتی وسایل شخصی و اثاث خانه آیرم را به غارت بردند. شکست آیرم در این مأموریت موجب عزل او در 1304 شد و به پایتخت احضار گردید.

رضاخان که از اقتدار سرلشکر عبدالله امیرطهماسبی که روز به روز در آذربایجان افزایش می یافت نگران بود، تدبیری اندیشید و تصمیم گرفت با یک تیر، دو نشان بزند. از این رو آیرم را به جای سرلشکر عبدالله امیرطهماسبی در 1304 به ریاست قشون آذربایجان گماشت و سرلشکر طهماسبی را نیز که در آذربایجان در میان مردم وجاهتی یافته بود، از آنجا برداشت و به مرکز قدرت آورد و با گماردن به سمتی نه چندان مهم، تحت نظر گرفت.

آیرم دررآذربایجان بود که تغییر سلطنت، مسأله روز شد و او در انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوی نقش فراوان داشت. در خدمت جدید نیز، اعمال خلاف عفت عمومی وی مردم را وادار به شورش کرد. خبر شراب خوردن او با روسپیان در استخر قمباغی تبریز، خشم آیت الله انگجی تبریزی و مردم تبریز را برانگیخت. علاوه بر آن، نظامیان زیر دست وی از مردم تبریز اخاذی می کردند و همین امر از دیگر موجبات نارضایی و شورش عمومی بود.

رضاخان پس از خبر یافتن از ماجرا سپهبد امیر احمدی را برای فروخواباندن شورش، روانه آذربایجان کرد. امیر احمدی در ظاهر برای عزل فرمانده لشکر و در باطن برای حفظ جان او و آرام کردن اوضاع ، آیرم را تحت الحفظ به تهران فرستاد و رضایت آیت الله انگجی را به دست آورد.

در تهران، آیرم تنزل رتبه یافت و جزو افسران احتیاط درآمد و مدتی بیکار ماند تا این که از طرف شاه، به ریاست دژبانی مرکز انتخاب شد. در سمتِ تازه آیرم کوشید تا خود را بیشتر به رضاخان نزدیک کند. در این سال ها، یعنی در فاصله ی سال های 1306 تا 1308 ریاست بازرسی ارتش و ریاست بازرسی پلیس را عهده دار بود. او در تعقیب مقصود خود، دوستان قدیمی خویش را ـ یعنی کسانی چون سرتیپ مرتضی خان یزدان پناه و فرج الله بهرامی ـ که او را برکشیده بودند، نزد شاه متهم می ساخت. سعایت های پی در پی او مؤثر واقع شد و توانست خود را بیشتر به رضاخان نزدیک سازد.

نتیجه آن کارها در سال 1310 رسیدن به پست مهم ریاست شهربانی به جای سرتیپ فضل الله زاهدی بود. از آن پس، آیرم حاکم بلامنازع و مقتدر عرصه ی نظامی گردید. وی برای تحکیم موقعیت خود و تقرب به رضا شاه، با تمهیداتی خواهر زن رضا شاه را برای پسرش به همسری گرفت. او برای تحکیم مبانی حکومت رضاخان و از بین بردن مخالفان اقدامات بسیاری کرد. در آغاز تصدیِ جدید، روزنامه ها را به چاپلوسی در مورد شاه واداشت و مردم را به چاپلوسی و خبرچینی برانگیخت؛ حتی رفتار وزیران و دولت مردان سرشناس نیز تحت نظارت مخفیانه او بود. به گفته محمدتقی بهار، او دسته دسته جوانان ایران را به اتهام عقیده ی بلشویکی داشتن، به پای جوخه اعدام می فرستاد.

در دوران ریاست او بر نظمیه، بسیاری از رجال قدرتمند که مغضوب شاه بودند، توسط آیرم حبس و به قتل یا تبعید محکوم شدند. تیمورتاش، داور و سردار اسعد از این شمار بودند. آیرم درباره تیمورتاش به شاه گفته بود که در راه بازگشت به ایران، در مسکو با بعضی مقامات روسی ملاقات ها و مذاکراتی در مورد نفت شمال کرده است.

این اتهام خشم رضاخان را نسبت به تیمورتاش برانگیخت و آیرم در همان موقع به عنوان رییس نظمیه شخصاً به خانه تیمورتاش رفت و اسناد و اموال او را توقیف و خود وی را به زندان قصر روانه ساخت.

عبدالحسین تیمورتاش

از اقدامات مهم آیرم در دوران تصدی ریاست نظمیه، تأسیس پلیس سیاسی در 1312 بود که نام آن در دل دولت مردان و مقامات کشوری و نظامی رعب می افکند. آیرم برای برقراری حکومت پلیسی به تقلید از گشتاپوی حزب نازی آلمان ، این سازمان را بنیان نهاده بود.

تشکیلات این سازمان نیز از لباس مأموران و نشان ها و مراتب مختلف از گشتاپو تقلید شده بود. رییس این پلیس سیاسی برای هر یک از وزیران، نمایندگان مجلس، صاحبان نفوذ، مدیران شرکت ها و مؤسسات بازرگانی، پرونده جداگانه افتتاح کرده و برگه ها و مدارکی علیه آنان جمع آورده بود. وی با آن مدارک می توانست هر کسی را به زندان افکند.

آیرم گاه نیز به معاملات سودآور دست می زد یا برای خرید مایحتاج نظمیه وارد معاملاتی می شد که سود کلانی عاید وی می ساخت. از جمله در 1312 برای تأمین ده هزار خروار گندم نظمیه، با یکی از تجار قراردادی منعقد ساخت و گندمی را که خرواری بیست ریال بها داشت، به هر خروار پنج ریال خریداری و آن را به قیمت واقعی گزارش می کرد. بعدها این معاملات مورد بازرسی و محاسبه قرار گرفت و اسناد این سوءاستفاده ها برملا شد.

آیرم مدتی نیز ریاست املاک سلطنتی رضاشاه را بر عهده داشت و در همین مقام زمین ها و املاک و دهات حاصل خیز و مرغوب را به زور از چنگ صاحبان آن ها خارج می کرد و به مالکیت رضا شاه در می آورد. آیرم عواید سرشاری نیز از املاکی داشت که در شمال تصاحب کرده بود و مبالغ هنگفت آنها به حساب های خود در خارج از کشور می فرستاد. او که سرنوشت رجال وقت کسانی چون تیمورتاش، سردار اسعد، داور و سرهنگ پولادین را به چشم خود دیده بود، قصد تأمین آینده خود را در خارج از ایران داشت.

بنابر این وقتی موجودی پول های او در خارج به حد کفایت رسید، خود را به بیماری زد و وانمود کرد که قدرت تکلم را از دست داده است و خود را در بستر بیماری افکند. پزشکان از مداوای وی در ماندند و چاره را در این دیدند که برای معالجه به خارج برود. آیرم روز به روز حال خود را وخیم تر نشان می داد. ظاهراً یکی از دوستان پزشک او، با آمپول های مخصوصی که به او تزریق می کرد رنگ چهره ی او را زرد و جسم او را لاغر و نحیف ساخته بود. از سویی در این هنگام مدارکی به دست آمده بود که جعلی بودن گزارش های نظمیه بر ضد سردار اسعد و رؤسای ایل بختیاری دایر بر توطئه سوءقصد آنان به جان شاه را بر ملا می ساخت و آیرم از این تحقیقات خبر یافته بود و برای گریختن از ایران دقیقه شماری می کرد.

رضا شاه که گمان داشت آیرم هیچ گاه از املاک و خانه های فراوان خود در ایران چشم نخواهد پوشید با سفر او موافقت کرد و در غیاب او سرپاس مختاری را موقتاً کفیل و جانشین وی ساخت. در 1314 آیرم از بندر انزلی با کشتی راهی باکو گردید و چند کیلومتر آن سوتر از مرزهای ایران بیماری اش یک باره شفا یافت! سرانجام پس از تحقیقات فراوان در پرونده های او و گزارش و نامه های شاکیان، اسرار سالیان دراز خیانت او بر شاه آشکار گشت. شاه دستور رسیدگی و محاکمه داده بود، ولی مجرم گریخته بود.

رضا شاه برای بازگرداندن او، هزار لیره به اسم مخارج مداوای وی فرستاد و از او خواست پس از معالجه خود، فوراً به ایران بازگردد. آیرم که از قصد وی آگاه بود، ضمن تشکر از تفقدات اعلیحضرت به عرض رسانید که کسالتش برطرف نشده و پزشکان اجازه بازگشت نمی دهند. رضاخان که تیر خود را به سنگ خورده می دید، دستور داد املاک و مستغلات و خانه ها و دارایی آیرم را در ایران توقیف کنند و اندک اندک با نظارت نظمیه که اکنون سرپاس مختاری ریاست آن را بر عهده داشت، به فروش برسانند.

آیرم که در آلمان به سر می برد، به تابعیت لیختن اشتاین کشور کوچکی واقع بین اتریش و سوییس، درآمد. وی برای پذیرفته شدن درخواست تابعیت خود مجبور شد مبلغ گزافی به دولت آلمان بپردازد. او بعدها در همین کشور عنوان " کنت" دریافت کرد. آیرم در آلمان به فعالیت های سیاسی روی آورد و با همکاری گوبلز ، لژیون ایرانی را در آلمان تشکیل داد. اعضای لژیون او برخی آلمانی و برخی ایرانی بودند. هدف افراد لژیون این بود که پس از پیروزی آلمان نازی، مناصب کشوری را در ایران در اختیار بگیرند.

در 1940میلادی (1319 خورشیدی) در برلین شعار حکومت ایران آزاد داده می شد و برخی از ایرانیان مقیم برلن، ستادی نیز برای آن تشکیل داده بودند. آلمان ها به فکر افتادند ستادی مشابه آن در فرانسه تشکیل دهند. آنان آیرم را که در اواخر سال 1942میلادی (1321 خورشیدی) به پاریس سفر کرده بود، به اجرای آن مأمور ساختند. وی در میهمان خانه ی مشهوری، ایرانیان را جمع می آورد و برای آنان سخنرانی می کرد و از آنان می خواست تا زیر پرچم هیتلر جمع شوند و نجات ایران را از پیشوای آلمان بخواهند.

پول هنگفتی برای این فعالیت ها در اختیار وی قرار گرفته بود و او همچون زمان ریاست خود بر نظمیه، در کار ایرانیان آنجا تحقیق می کرد، از آنان وجوهی می گرفت و در حکومت آینده ایران آزاد به آنان وعده های پست و مقام می داد. سرانجام آلمان ها دریافتند که از آیرم کاری جز اتلاف پول آنان ساخته نیست. از این رو او را به اتهام ارتکاب قاچاق به زندان انداختند، اما به زودی با مداخله سوییسی ها آزاد شد. پس از آن مدتی نیز در زندان آمریکایی ها در سالامنده، به سر برد. وی سال های پایانی عمر را با دخترش در فادوتس پایتخت امیرنشین لیختن اشتاین، گذراند.

ایران تیمورتاش فرزند عبدالحسین تیمورتاش، که آیرم را عامل اصلی برکناری و حذف پدرش می دانست گماشته ای را استخدام کرد که آیرم را در اروپا به قتل برساند.

ایران تیمورتاش

نهایتا در سال 1327 آیرم زمانی که در قایقی تفریحی در لیختن اشتاین بود توسط گماشته ایران تیمورتاش زخمی شد و پس از چند عمل جراحی درگذشت. به این ترتیب پرونده یکی از فاسد ترین دولتمردان معاصر ایران بسته شد.

*مرکز بررسی اسناد تاریخ