ناصرالدین شاه قاجار در خاطرات روز دوشنبه 28 رجب 1287 (دوم آبان 1249) نوشت: امروز باید برویم به بیستون، سه فرسنگ راه بود. سوار شدیم، با فرهادمیرزا، یحیی خان، دبیر، وزیر، عماد، حسام السلطنه و غیره صحبت کنان می رفتیم.

بعد سوار کالسکه شدم. راندیم، الی نزدیک بیستون سوار اسب شدیم. نزدیک کوه بیستون از پل بزرگی که چهار چشمه داشت (دو چشمه بزرگ، دو کوچک) گذشتیم. دست چپ محاذی [روبه رو] این پل دهی بود در دامنه کوه، موسوم به تخت شیرین، راندیم برای تماشای آثارهای بیستون. از این قرار مشاهده شد:

اول نزدیک زمین، یعنی دو سه ذرع در ارتفاع، صحنه بزرگی بوده است. اشکال بزرگ درآورده بودند، اما حالا محو شده، اثر کمی مانده است. وسط این صفحه، اشکال را شیخ علی خان زنگنه سنگ تراشی کرده است. وقف نامه دو ده که وقف تعمیر کاروانسرایی که در زیر کوه بیستون خودش ساخته است، در آن جا کنده است که عوام می گویند قباله شیرین است که فرهاد کنده است. اسم دو ده که وقف کرده است (آن طرف رودخانه گاماسب، در دامنه کوه پیدا بود) از این قرار است: قَراوَلی، چمیطان.

بالاتر از این، به قدر بیست ذرع ایوانی درآورده، شکل پادشاهی که داریوش می گویند از سنگ درآورده اند. روی تخت نشسته است، اما شکل تخت کمی خراب است. نه نفر اسیر، دست ها به پشت بسته زیر تخت ردیف ایستاده اند. یک نفر از همه عقب تر است، کلاهش بعینها مثل کلاه نمدی لوطی ها بلند (ته کلاه کلفت، سرش باریک) معلوم نیست آن یک نفر مختصا چرا کلاهش این طور است. باقی با کلاه های کوتاه یا سر برهنه. در مقابل تخت، سردار بزرگی ایستاده است به پادشاه نگاه می کند و حرف می زند و یک نفر از اسرا زیر پای سردار است. دو نفر دیگر عقب سر سردار ایستاده اند، از بزرگان دولت هستند. سردار موی زلف زیادی دارد، ریش هم دارد. اَشکال را به قاعده نقاشی، بسیار بسیار درست و خوب درآورده اند. پادشاه هم ریش و زلف زیاد دارد. اندازه اشکال کوچک است، هر شکلی نیم ذرع. با دوربین کش نگاه کردم تا درست دیدم، با چشم و عینک درست دیده نمی شود.

آفتاب گردان ناهارخوری حرم را هم این جا زده بودند، اما حرم آمده این جا تماشا کرده رفته بودند. چشمه آبی از زیر این کوه بیرون می آید، یک سنگ حالا آب داشت، بهار می گویند خیلی است. کاروانسرایی و دهی زیر کوه در صحرا انداخته است (بی دیوار) تبریزی کاشته است. صحرا و چشم انداز اردو و غیره خیلی خوب بود. عکاس باشی را از منزل فرستادم آمد عکس انداخت.

بعد سوار شده قدری آن طرف تر رفتم. جایی که می گویند فرهاد سنگ تراشیده است. یک بغل کوه را تراشیده اند به ارتفاع زیاد و عرض زیاد. ایوان بزرگی می خواسته اند درآرند و آن جا اشکال و غیره درست کنند، نیمه تمام مانده است. اما کار یک نفر فرهاد نیست، هزار سنگ تراش قابل یقینا کار کرده است. حال قابل این است که اَشکال ما را در سلام عام آن جا نقش کنند. ان شاءالله باید حکم بشود بسازند.

بوته های گل های خوب با گل از لای سنگ ها درآمده بود، اما تماشاچی و مردم ایوان را کثیف کرده بودند، نمی شد ایستاد برگشتیم منزل. منزل با روح جایی بود. عصر خوبی داشت. کوه بیستون بلند پیدا، موزیکانچی ها می زدند، گربه ها بازی می کردند، زن ها همه توی سراپرده می چرخیدند، راه می رفتند، حرف می زدند. غلام بچه ها، باشی و غیره بازی می کردند. دخترکوچک ها طرفی دیگر صحبت می کردند. چلچله زیادی به قدر یک کرور در هوا می پریدند؛ گویا از ییلاق آمده به قشلاق می خواهند بروند. سینه ام قدری گرفته بود.

شب امین حضور، چاپاری از شهر [کرمانشاه] فرستاده بود که مردم اجماع عامی کرده در مسجد، داد و فریاد غریبی دارند که عمادالدوله [حاکم کرمانشاه] را نمی خواهیم. اوقاتم تلخ شد. به کسالت خوابیدم. انیس الدوله...

منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار از ربیع الاول 1287 تا شوال 1288 ق به انضمام سفرنامه کربلا و نجف، به کوشش مجید عبدامین، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، چاپ اول، زمستان 1398، صص 112-111