محسن هوشمند در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: رتبه بندی های بین المللی از ابزارهای مهم ارزیابی کیفیت دانشگاه ها در سطح جهانی به شمار می آیند. دانشجویان، استادان و پژوهشگران از این رتبه بندی ها برای شناخت جایگاه علمی مؤسسات آموزش عالی و تصمیم گیری درباره همکاری های علمی، تحصیل یا تخصیص منابع استفاده می کنند.

رتبه بندی های متنوعی در سطح جهان وجود دارد که هر یک دانشگاه ها را از منظرهای گوناگون، از جمله فعالیت های پژوهشی، توسعه پایدار، و تأثیرات زیست محیطی ارزیابی می کنند. شرکت در این رتبه بندی ها علاوه بر کمک به شناسایی دانشگاه ها، می تواند در جذب بودجه، برنامه ریزی راهبردی، و بهبود کیفیت عملکرد دانشگاه مؤثر باشد.

البته گاهی انتقادهایی نیز به نظام های رتبه بندی وارد می شود؛ برای نمونه، گفته می شود برخی از این نظام ها تنها برای مقایسه دانشگاه های برتر طراحی شده اند. با این حال، حضور سایر دانشگاه ها در فهرست ها نیز ضروری است تا مقایسه ها معنا پیدا کنند و دانشگاه ها بتوانند نقاط قوت و ضعف خود را در سطح بین المللی شناسایی نمایند.

از سوی دیگر، برخی از دانشگاه ها یا پژوهشکده های کوچک به دلیل جمعیت محدود یا فعالیت در حوزه های خاص علمی در رتبه بندی ها لحاظ نمی شوند. هرچند کیفیت علمی آن ها برای متخصصان آشکار است. همچنین، در برخی کشورها از جمله عراق و ازبکستان، عضویت دانشگاه ها در رتبه بندی های معتبر جهانی معیار پذیرش مدارک تحصیلی محسوب می شود.

با این همه، شرکت در رتبه بندی ها به دانشگاه ها کمک می کند تا وضعیت خود را بهتر بشناسند، نقاط قوت و ضعف را شناسایی کنند و در راستای بهبود مأموریت ها و مسئولیت های خود گام بردارند. در واقع، شرکت در رتبه بندی نوعی ارزیابی داخلی و خارجی است.

دانشگاهی که نتواند مشکلات خود را به صورت روشمند تشخیص و حل کند، چگونه می تواند در حل مسائل کلان کشور یا دیگر مسائل کشور نقش مؤثری ایفا کند؟ بنابراین، مشارکت در رتبه بندی ها نه تنها جنبه رقابتی دارد، بلکه ابزاری برای ارزیابی و شناخت دقیق تر وضعیت دانشگاه است.

از میان رتبه بندی های بین المللی، نظام رتبه بندی تایمز (Times Higher Education) یکی از معتبرترین و پرمخاطب ترین نظام هاست. شاخص های این نظام شامل پنج حوزه ی اصلی اعم از آموزش (محیط آموزشی و شهرت تدریس)، کیفیت پژوهش (تأثیر و میزان استناد به مقالات)، محیط پژوهش (درآمد و شهرت پژوهشی)، صنعت (درآمد و همکاری با بخش صنعت)، و چشم انداز بین المللی (تعداد دانشجویان و اعضای هیئت علمی خارجی و همکاری های بین المللی) هستند.

برای ورود به این رتبه بندی، دانشگاه باید دست کم هزار مقاله در پنج سال گذشته منتشر کرده باشد، دانشجوی کارشناسی داشته باشد، و در بیش از یک حوزه از 11 حوزه ی علمی تعریف شده فعالیت کند. دانشگاه هایی که واجد یکی از این شرایط نباشند، به عنوان گزارشگر معرفی می شوند.

در رتبه بندی تایمز، اطلاعات دانشگاه ها به صورت ترکیبی از خوداظهاری (تعداد دانشجو، هیئت علمی، درآمد و غیره) و داده های گردآوری شده در مؤسسه (استنادها، شهرت آموزشی و پژوهشی) بررسی می شود. نتایج به صورت سالانه منتشر می گردد و رتبه های زیر 200 به صورت دقیق اعلام می شوند، در حالی که رتبه های بالاتر به صورت بازه ای مشخص می شوند (مثلاً 1001 1200).

در آخرین گزارش رتبه بندی جهانی تایمز، بیش از 2100 دانشگاه در جهان مورد ارزیابی قرار گرفتند. از ایران، 93 دانشگاه در این نظام شرکت داشتند که 82 دانشگاه واجد شرایط رتبه بندی و 11 دانشگاه صرفاً به عنوان گزارشگر معرفی شدند.

در میان دانشگاه های ایرانی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و دانشگاه صنعتی شریف به ترتیب رتبه های نخست تا سوم را در کشور کسب کردند. این سه دانشگاه در سطح جهانی در بازه ی 351 تا 400 قرار دارند.

مقایسه نتایج نشان می دهد جایگاه ایران نسبت به کشورهای اروپای شرقی مطلوب است و در قیاس با کشورهای منطقه نیز از نظر تعداد و کیفیت دانشگاه ها عملکرد قابل قبولی دارد. با این حال، نبود دانشگاهی با رتبه زیر 300 نشان از نیاز به اصلاحات ساختاری و برنامه ریزی عمیق در سطح ملی و درون دانشگاهی وجود دارد. در رابطه با نتایج حاصل از رتبه بندی چالش های و مسائلی جهت بهبود کیفیت هر چه بهتر دانشگاه در ادامه آمده است.

از 42 دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه زیر 1000، 26 دانشگاه متعلق به علوم پزشکی و بقیه زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند. آیا این تفکیک به مفهوم دانشگاه خدشه وارد نکرده است؟ آیا ارزیابی دقیقی از سود و زیان این جدایی بر پیشرفت علمی و صنعتی کشور انجام شده است؟ آیا نباید در باره فایده هزینه و آسیب ها و آورده های این تفکیک مطالعات جامعی صورت گیرد؟

با وجود کیفیت نسبتاً مناسب دانشگاه های ایران در مقایسه با ترکیه، چرا شمار دانشجویان ایرانی مقیم ترکیه ده ها هزار نفر است، اما دانشجوی ترکیه ای در ایران بسیار کم شمار است؟ همچنین، چرا با وجود رتبه بهتر ایران نسبت به برزیل و چک، هیأت علمی و فارغ التحصیل از آن کشورها در ایران حضور دارد، اما عکس آن صادق نیست؟

دانشگاه نفت و معدن ملک فهد عربستان موفق به کسب رتبه 184 جهانی شده است. چرا دانشگاه های مشابه در ایران — با برخورداری از بودجه و امکانات — به چنین جایگاهی دست نیافته اند؟ آیا این مسئله ناشی از کاستی های درون دانشگاهی است یا به ساختار گسترده و پیچیده نهادهای مادر (مانند وزارت نفت یا وزارت صمت یا وزارت فناوری اطلاعات) مربوط است؟ آیا این دانشگاه ها صرفاً به آموزش نیرو می پردازند و پژوهش در آن ها جایگاه ثانوی دارد؟

چرا امارات متحده عربی با تعداد کم تر دانشگاه، نسبت بیشتری از دانشگاه های باکیفیت دارد؟ نقش وزارت علوم و نهادهای سیاست گذار در این زمینه چیست؟ چگونه کشوری مانند قطر با تنها دو دانشگاه، یکی از آن ها را در میان 250 دانشگاه برتر جهان دارد، اما دانشگاه های کلان شهرهای ایران — با جذب دانشجویان با کیفیت — از این موقعیت عقب مانده اند؟ آیا بررسی های جامع و متعددی در این باره صورت گرفته است؟

میزان استقلال دانشگاه ها در تعیین کیفیت و سیاست های علمی خود با رعایت ملاحظات و مصالح ملی تا چه اندازه است؟ استقلال دانشگاه ها چه جایگاهی در نظام سیاست گذاری دانشگاهی ایران را به خود اختصاص داده است؟

به گفته مسئولان، تعداد دانشگاه ها در ایران زیاد است. اما آمار فعلی خلاف این ادعا را می رساند. در واقع، تعداد دانشگاه های دارای ظرفیت پژوهشی و آموزشی قابل توجه، در حد و اندازه ی همان 93 دانشگاه حاضر در رتبه بندی تایمز است و مابقی را می توان در سطح کالج ها دسته بندی کرد.

چرا به جای انتقاد از تعداد دانشگاه ها، ساختار اداری وزارت علوم و تعداد فراوان کارکنان آن بررسی نمی شود؟ تنها ستاد مرکزی وزارت علوم میزبان 1200 کارمند و مدیر و بدون احتساب سازمان های اقماری است. آیا این ساختار گسترده، خود موجب کندی، رانت و ناکارآمدی در آموزش عالی کشور نشده است؟ برخی صاحب نظران حتی پیشنهاد انحلال وزارتخانه را مطرح می کنند.

به نظر می رسد بازنگری در ساختار وزارت علوم و حرکت به سوی استقلال دانشگاه، با حفظ سیاست گذاری کلان، می تواند بخشی از مشکلات را برطرف کند. آیا امکان بازنگری اساسی و کوچک سازی ساختار مدیریتی در عرض چهار سال وجود دارد؟ آیا اراده ای برای این تحول در میان مدیران ارشد کشور وجود دارد؟

پرسش ها و چالش هایی که مطرح شد، در ارتباط با حضور دانشگاه های ایرانی در رتبه بندی ها، به ویژه رتبه بندی تایمز، قابل تأمل است. برای تکمیل این بررسی، مطالعه ی سایر نظام های رتبه بندی داخلی و خارجی و اطمینان از صحت داده های واردشده نیز اهمیت دارد. با این حال، بر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و هر دانشگاهی فرض است که تنها به رتبه بندی ها بسنده نکنند، بلکه با تحلیل عمیق تر، سایر عوامل مؤثر بر ارتقای دانشگاه و نزدیک تر شدن آن به نیازهای واقعی کشور را شناسایی کنند.

رتبه بندی ها ابزار مفیدی برای سنجش و مقایسه اند، اما صرفاً شرط لازم برای تعالی دانشگاه محسوب می شوند، نه شرط کافی. اصلاحات درونی، ارزیابی مستمر، افزایش شفافیت مدیریتی، و به کارگیری مدیران متخصص و آگاه از ارکان اصلی پیشرفت واقعی دانشگاه هاست. تجربه ی جهانی نیز نشان می دهد بسیاری از دانشگاه های بزرگ و اثرگذار، مانند دانشگاه هاروارد، با تعداد اندکی دانشجو و استاد آغاز کردند، اما به سبب مأموریت روشن، مدیریت کارآمد و تعهد به کیفیت، به جایگاه های برتر علمی رسیدند.

دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان نیز با تنها شش دانشجو آغاز به کار کرد و امروز به یکی از مراکز علمی معتبر کشور تبدیل شده است. با وجود این، مسیر رشد و تعالی علمی همچنان نیازمند برنامه ریزی هدفمند، آسیب شناسی دقیق و تلاش پیوسته است. امید است دانشگاه های ایرانی با درایت و دلسوزی، در مسیر بهبود هر چه بیشتر گام بردارند و جایگاهی درخور نام ایران در عرصه ی علم و فناوری به دست آورند.