فروردین امسال اعلام شد که ایران نودونهمین کشور شاد جهان است. چند ماه بعد هم مشخص شد، نرخ اختلالات روانی در کشور آن چنان افزایش پیدا کرده است که امروز از هر چهار ایرانی، یک نفر حداقل به یک اختلال روانی مبتلاست؛ موضوعی که در مصادیقی مانند افزایش نرخ آسیب ها و ناهنجاری های اجتماعی مانند خشونت خانگی یا خودکشی بیشتر پدیدار می شود.

به گزارش دنیای اقتصاد، طبق گزارش وزارت بهداشت، از هر سه فرد مبتلا به اختلالات روانی، یک نفر تمایلی برای دریافت خدمات درمانی ندارد . درحالی که پایه حقوق در سال 1404 کمتر از 16میلیون تومان تصویب شد، سایت خبری رکنا، خط فقر در سال جاری را بالای 55میلیون تومان اعلام کرده است و همین مساله باعث شده تا بسیاری از متخصصان و کارشناسان در حوزه اعصاب و روان، مساله فقر را یکی از عوامل موثر در افزایش نرخ بیماری های روانی بدانند.

اینکه فقر نه به عنوان یک پدیده صرفا اقتصادی، بلکه به عنوان یک پدیده اجتماعی و روانی توامان روی طرز فکر، احساس، رفتار و نگاه انسان ها تاثیر می گذارد و جامعه ای که به صورت مداوم درگیر اضطراب و افسردگی باشد، رفته رفته به یک اجتماع مریض سوق پیدا خواهد کرد.

عبدالرحمان نجل رحیمی، متخصص مغز و اعصاب می گوید: بیش از 5میلیون نفر در ایران با افسردگی دست وپنجه نرم می کنند. در پژوهشی استانی، حدود 26 درصد افراد دچار اضطراب شدید و 20 درصد دچار افسردگی شدید گزارش شده اند. افزایش خودکشی و احساس ناتوانی در گروه های آسیب پذیر، از پیامدهای مستقیم این فشارهای اقتصادی است .

او اعتقاد دارد که وقتی افراد در شرایط فشار اقتصادی زندگی می کنند، بدن در حالت آماده باش مزمن باقی می ماند. سطح کورتیزول بالا می رود، خواب مختل می شود، سیستم ایمنی ضعیف می شود و احساس درد و خستگی مزمن افزایش می یابد. این وضعیت به طور مستقیم بر سلامت جسمی و روانی اثر می گذارد .

فریال اوجی، کارشناس ارشد روان شناسی نیز می گوید که فقر صرفا یک کمبود مالی نیست. فقر یک استرس مزمن است که می تواند عملکرد ذهنی و قدرت تصمیم گیری افراد و سلامت روان آنان را تحت تاثیر قرار دهد. ذهن یک فرد فقیر به صورت مداوم نگران موضوعات مالی مختلف مانند پرداخت اجاره خانه، هزینه درمان، هزینه خوراک، هزینه تحصیل و انواع بدهی هاست. این درگیری مداوم، یک بار ذهنی برای فرد ایجاد می کند تا آن فرد تمرکز لازم را نسبت به ابعاد دیگر زندگی نداشته باشد. چراکه یک فرد وقتی دغدغه شام امشب را دارد، چگونه می تواند برای آینده شغلی یا تحصیلی خودش یا فرزندانش تصمیم گیری درستی داشته باشد و در نهایت آن فرد دچار افت و پسرفت می شود .

او ادامه می دهد: میل به خودکشی، آنی به وجود نمی آید، بلکه تلنباری از فشارهای روانی و تجربه های تلخ و اختلالات درمان نشده فرد است. افراد در این شرایط فکر می کنند راه حلی پیش رو نداشته و احساس پوچی دارند و ذهن در این شرایط دچار (تنگی شناختی) می شود. البته در این مساله شاید زمینه های زیستی نقشی داشته باشند، ولی عوامل اصلی همان محرک های محیطی هستند. البته اکثر افرادی که از خودکشی نجات پیدا کردند، آن هایی هستند که از اقدام خودشان پشیمان شدند. این افراد نیازمند حمایت هستند تا مبادا دوباره مبتلا به تنگی شناختی شوند .

نجل رحیمی توسعه خشونت و انواع بیماری های روانی در جامعه را چنین تعریف می کند که فشار اقتصادیِ مزمن نه تنها بدن فرد را تحلیل می برد، بلکه اثرات تجمعی آن بهره وری ملی را تهدید می کند. افرادی که در وضعیت آماده باش مزمن زندگی می کنند، تمرکز کمتری دارند، تصمیم های کوتاه بینانه تری می گیرند، اعتماد کمتری نشان می دهند و کمتر سرمایه گذاری بلندمدت می کنند .

به گفته او، افزایش اضطراب و افسردگی فقط موضوع سلامت فردی نیست. جامعه ای که در آن استرس مزمن گسترش یافته، سرمایه اجتماعی اش تضعیف می شود. اعتماد کاهش می یابد، خشونت افزایش می یابد و توان کار جمعی فرو می ریزد. در محل کار نیز افت تمرکز، خطاهای کاری و کاهش بهره وری نشانه های مستقیم این وضعیت است .

اوجی تاثیر فقر بر افزایش نرخ خشونت را چنین ارزیابی می کند که فقر فقط یک مساله صرفا اقتصادی نیست و می تواند یک پدیده روانی و اجتماعی محسوب شود. فقر می تواند روی طرزفکر، احساس، رفتار و نگاه انسان ها تاثیر بگذارد. جامعه ای که به صورت مداوم درگیر اضطراب و افسردگی باشد، رفته رفته به یک جامعه مریض تبدیل خواهد شد.

هرچند طبق تحقیقات علمی بیشتر اختلالات مانند افسردگی، اسکیزوفرنی، بای پلارها، اضطراب های شدید و… همگی زمینه های ژنتیک دارند، ولی این بدان معنا نیست که افراد در آینده به سبب بیماری های زمینه ای دچار سرنوشت قطعی خواهند شد. بلکه این بیماری های زمینه ای با بروز و ظهور برخی اتفاقات و مشکلات پیرامونی فعال می شوند که این همان مساله تعامل ژن با محیط است. در واقع اگر افراد در محیط سالمی باشند و شرایط مناسبی داشته باشند، احتمال فعالیت آن ژن کاهش پیدا می کند .

او ادامه می دهد: بنابراین در چنین شرایطی، اختلالات اکتسابی نقش پررنگ تری پیدا می کنند. آنچنان که امروز فشارهای اقتصادی باعث افزایش اضطراب در والدین شده و همین مساله زمینه افزایش خشونت را فراهم می کند. به ویژه آنکه فرزندان در همین خانواده شاهد رفتار والدین بوده و دقیقا در همین محیط ناایمن، رشد می کنند. این دقیقا انتقال فقر روانی است که کاملا متفاوت از مساله ژنتیک است. طبق آمارهای علمی، در یک جامعه نرمال و سالم، اختلالات ژنتیکی بین 30 تا 50 درصد و اختلالات اکتسابی و متاثر از محیط بین 50 تا 70 درصد اعلام شده است، ولی این آمار در جامعه مبتلا به فقر و تبعیض متفاوت بوده و نقش اختلالات محیطی بیشتر است .

نجل رحیمی می گوید: بر اساس داده های بانک جهانی و وزارت رفاه، حدود 28 درصد جمعیت ایران زیر خط فقر بین المللی (6.85 دلار در روز) قرار دارند و 40 درصد دیگر در معرض فقر هستند. مطالعه ای گسترده نشان می دهد 55.9 درصد جمعیت کشور با ناامنی غذایی دست به گریبانند. این فشارها مستقیما بر سلامت روان اثر می گذارند و به افزایش اضطراب و افسردگی می انجامند .

او ادامه می دهد: این بحران فقط در آمارها نیست؛ در بدن هاست. بی خوابی، تپش قلب، احساس بی قراری، دردهای عضلانی و اضطراب فراگیر نشانه های بدن زیسته ای هستند که زیر فشار اقتصادی دوام می آورد. در چنین شرایطی افق زیسته کوتاه می شود؛ مردم به جای برنامه ریزی برای آینده، به زنده ماندن در امروز فکر می کنند .

نجل رحیمی، نورولوژیست می گوید: دولت باید راهکاری را برای کاهش نرخ بیماری های روانی در جامعه پیدا کند. دولت می تواند در کوتاه مدت به دنبال سیاستگذاری برای کاهش نااطمینانی اقتصادی و پیش بینی پذیری تورم، تقویت حمایت های اجتماعی برای کاهش بار روانی و جسمی، توجه به امنیت غذایی و سلامت روان به عنوان بخش جدایی ناپذیر سیاست اقتصادی و ایجاد شبکه های حمایتی محلی برای بازسازی اعتماد اجتماعی رفته و به صورت جدی دست به اقدام بزند .

او ادامه می دهد: کاهش نااطمینانی اقتصادی با سیاست های شفاف و پیش بینی پذیر، تقویت حمایت های اجتماعی در حوزه غذا، مسکن و دارو، ارائه خدمات پایه سلامت روان در محیط های عمومی و کاری و همین طور حمایت از شبکه های اجتماعی محلی و گروه های همیار برای افزایش تاب آوری جمعی، اقداماتی است که باید در دستور کار خودش قرار بدهد .

اوجی با اشاره به اهمیت سلامت جامعه در رشد روانی شهروندان می گوید: شادی یک جامعه شاخصی از سلامت روانی جمعی و عدالت ساختاری آن جامعه است. جامعه شاد، جامعی است که مردم در آن امنیت، معنا و اعتماد را بهتر درک می کنند. احساس عدالت و برابری اهمیت زیادی در رضایت روانی شهروندان دارد. فقدان فرصت های برابر باعث حس ناامیدی و اضطراب می شود. فقر باعث تشدید افسردگی و استرس می شود و در نهایت شادی یک جامعه را کاهش می دهد. تقویت اعتماد عمومی بین مردم و حاکمیت در سلامت روانی بسیار مهم است و نبود آن اضطراب و استرس را به همراه دارد.

اوجی با بیان اینکه مغز انسان مانند یک سیستم به صورت مداوم در حال دریافت داده از محیط است، توضیح می دهد: این داده ها می تواند شامل تصاویر، صداها، بو، رفتارهای اجتماعی و… باشد. مغز این داده ها را هر لحظه مورد پردازش قرار داده و تفسیر می کند و آن را با مجموعه ای از احساسات و رفتارها و تصمیمات پاسخ می دهد. این سیر دریافت و ارسال داده می تواند مسیر خلق و خوی انسان را اساسا تغییر بدهد .

او ادامه می دهد: در یک جامعه پرتنش، اغلب سیگنال های دریافتی مغز، منفی و استرس زاست که تمرکز، حافظه کاری، خلاقیت کاهش پیدا می کند و بدن از حالت رشد خارج می شود و بدن صرفا به بقا می پردازد. مغز در چنین شرایطی عملا امکان پردازش های مثبت را از دست می دهد. مغز شهروندان یک جامعه پرتنش مانند تهران، بیشتر انرژی را صرف دفاع روانی می کند و کمتر فرصت رشد و یادگیری و لذت را دارد و بدن شهروندان بیشتر در حالت بقا قرار دارد. این چنین است که ما در شهری مانند تهران، نه حافظه خوبی و نه خلاقیت و نه همدلی داشته باشیم و حالمان خوب نباشد .