این درگیری هرچند نخستین درگیری میان حکومت سرپرست طالبان و پاکستان نبود، اما مقیاس آن بزرگ تر از پیش بود و سوالاتی را مطرح کرد که عامل اصلی این نزاع چیست و دو طرف که تا مدتی پیش ارتباط نزدیکی داشتند، اکنون بر سر چه اهدافی اختلاف نظر دارند.

بهانه نزاع و گفت وگوی بی نتیجه

به گزارش ایرنا، در 19 اکتبر سال جاری (27 مهر)، دولت طالبان و پاکستان با میانجی گری قطر و ترکیه درباره آتش بس به توافق رسیدند. اما نشست دو طرف در شهر استانبول که در روزهای اخیر با هدف دستیابی به صلح پایدار برگزار شد، هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده و اختلاف میان طالبان و پاکستان همچنان جدی باقی مانده است.

درگیری گسترده نظامی میان طالبان و پاکستان پس از آن آغاز شد که در 9 اکتبر، جنگجویان تحریک طالبان پاکستان (تی تی پی) به یک کاروان نظامی پاکستان در منطقه مرزی و قبیله نشین حمله کردند و دو افسر و 9 سرباز را کشتند. روز بعد، پاکستان حمله هوایی به کابل انجام داد که به ادعای آن ها، رهبر TTP، نور ولی محسود، و چند نفر دیگر نیز از بین رفتند. در این میان، درگیری های مرزی و حملات هوایی پاکستان و طالبان علیه یکدیگر چند روز ادامه یافت که در نهایت با آتش بس یادشده به پایان رسید.

امید بر باد رفته پاکستان

آسیاپلاس تاجیکستان در تحلیلی نوشت؛ پاکستان باور داشت که با بازگشت دوباره طالبان به قدرت، افغانستان نه تنها نقش عمق راهبردی را ایفا خواهد کرد، بلکه به شریک راهبردی نیز تبدیل خواهد شد. حضور آشکار مقامات سیاسی و اطلاعاتی پاکستان در کابل در نخستین روزهای اشغال افغانستان توسط طالبان تأییدکننده این نکته بود. اما به تدریج وضعیت به سمتی رفت که خواست پاکستان نبود و اسلام آباد با تهدیدهای مسلحانه گروه های شبه نظامی که در مناطق مرزی افغانستان با پاکستان پناه گرفته بودند، روبرو شد. به علاوه، برای پاکستان در زمان طالبان، احساس ناامنی از سوی افغانستان نسبت به دوران جمهوری به مراتب بیشتر و جدی تر شد.

در این میان، وزیر امور خارجه طالبان، امیرخان متقی، در 9 اکتبر سال جاری ( 17 مهر) سفری رسمی به هند انجام داد و در مورد همکاری های دو جانبه، از سرگیری پروژه های زیربنایی هند برای توسعه افغانستان و بازگشایی سفارت این کشور در کابل گفتگو کرد. نخستین سفر یک مقام بلندپایه سیاسی طالبان به هند نشان دهنده اراده کابل کنونی برای ایجاد تعادل در روابط منطقه ای محسوب می شود.

عمق راهبردی یا تهدید راهبردی؟

تقویت نقش و جایگاه هند در افغانستان - کشوری که پاکستان آن را عمق راهبردی خود می داند - به معنای به چالش کشیدن منافع کلان آن است. به عبارت دیگر، نیرویی که پاکستان در طول بیش از سه دهه پرورش داده بود، تا حدی در حال از دست رفتن است. این در واقع یک تغییر جدی است، زیرا پاکستان نیز همیشه برای طالبان عمق راهبردی محسوب می شد و بدون پاکستان بقای طالبان اساساً امکان پذیر نبود.

سفر امیرخان متقی به هند و حمله TTP به نظامیان پاکستانی، این تصور را تقویت کرد که طالبان در حال فاصله گرفتن از اسلام آباد بوده و دیگر نمی تواند برای این کشور شریک مورد اعتماد محسوب شود. به علاوه، روابط نزدیک افغانستان با هند در دوران جمهوری (تا سال 2021) یکی از دلایل حمایت وسیع پاکستان، به ویژه ارتش و اطلاعات نظامی آن از طالبان بود. اما اکنون پاکستان نگران است که فعال شدن هند در افغانستان ممکن است به تغییر تعادل قدرت نظامی و امنیتی منجر شود که می تواند احتمال افزایش اقدامات TTP را نیز به دنبال داشته باشد.

نیاز متقابل و چالش ها

پاکستان و طالبان با وجود اختلافات جدی به یکدیگر نیاز دارند. زیرا تیرگی روابط با پاکستان، طالبان را از دسترسی به بنادر کراچی و گوادر محروم می کند که برای اقتصاد ضعیف افغانستان تأثیر منفی خواهد گذاشت. این وضعیت نه تنها به سود هند (از نظر تقویت نفوذ سیاسی در افغانستان و فشار از این طریق به پاکستان) بلکه به نفع بازیگران دیگری مانند کشورهای آسیای مرکزی نیز خواهد بود.

بزرگ ترین نگرانی پاکستان به احتمال جدی شدن همکاری های نظامی و امنیتی طالبان و هند مربوط می شود، زیرا چنین اتحادی می تواند منافع اسلام آباد را هم از غرب و هم از شرق این کشور در معرض تهدید قرار دهد. از این منظر، به اصطلاح معروف، پاکستان مجبور است طالبان را یا به زور یا به زوری یا به زر با خود داشته باشد.

آینده روابط و تنش ها

با وجود آسیب دیدن به مشروعیت بین المللی حکومت طالبان، قطع کامل ارتباط با TTP هم ریشه باعث از دست دادن بخش مهمی از پایگاه اجتماعی طالبان هم در داخل افغانستان و هم در مناطق پشتون نشین پاکستان خواهد شد. به همین دلیل است که طالبان با در نظر گرفتن وجود رویه پاکستان هراسی در افغانستان، سعی می کند تا خود را به عنوان حامی منافع کلی مردم این کشور معرفی کند.

اخیراً یکی از کارشناسان مسائل افغانستان مدعی شده است که بر اساس توافق یادشده میان حکومت طالبان و پاکستان، جنگجویان تی تی پی با خانواده هایشان به مناطق شمالی افغانستان منتقل خواهند شد. این ادعا هنوز از سوی هیچ یک از منابع خبری معتبر تأیید نشده است. اما اگر این موضوع از دید تحلیلی بررسی شود، شمال افغانستان به دلیل فاصله زیاد با مرز پاکستان و نداشتن پایگاه اجتماعی نمی تواند منطقه مورد علاقه TTP باشد.

نگرانی های منطقه ای و بین المللی

کشورهای همسایه افغانستان به ویژه چین، ایران و روسیه نیز با نگرانی به تحولات اخیر نگاه می کنند. این کشورها به دنبال حفظ ثبات منطقه ای هستند و هرگونه بی ثباتی در افغانستان می تواند به وضعیت امنیتی غرب آسیا و آسیای مرکزی آسیب بزند. به ویژه چین که با پاکستان شریک راهبردی بوده و با طالبان نیز می خواهد روابط قابل پیش بینی داشته باشد. در صورت ادامه رویارویی نظامی پاکستان و طالبان، کریدور اقتصادی چین-پاکستان که مجموعه ای از طرح های زیربنایی را در بر می گیرد، کارایی خود را از دست خواهد داد.

در نهایت، اختلاف میان پاکستان و طالبان در میان مدت به عنوان یکی از مسائل حساس امنیتی در قاره اوراسیا باقی خواهد ماند و بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای را وادار خواهد کرد تا به اصطلاح دست خود را بر نبض تحولات نگه دارند. این تحولات می تواند تأثیرات عمیقی بر سیاست های منطقه ای و بین المللی داشته باشد و نیاز به مدیریت هوشمندانه و دیپلماسی فعال را دوچندان کند.