سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه و در همایش بزرگداشت میرزا محب علی خان ناظم الملک مرندی یکانلو در دانشگاه تبریز سخنرانی کرد.

متن این سخنرانی به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

اندیشمندان، اساتید و پژوهشگران محترم
خانمها و آقایان
سلام علیکم

از اینکه امروز افتخار و سعادت هم اندیشی با جمعی فرهیخته را پیدا کرده ام، بسیار خرسندم و خداوند بزرگ را شاکرم از مشارکتِ تبریز، شهری که در تاریخ معاصر ایران پیشرو و پیشگام تحولاتی تأثیرگذار بوده، در میزبانی این اقدام ارزشمند قدردانم.

گردهمایی حاضر، گامی برای ارج نهادن به مجاهدت مردمانی است که به قناعت و مناعت برای تثبیت استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران از سر اخلاص و با تمام توان کوشیدند. آنان و همقطارانشان در طول تاریخ پُر فراز و نشیب این سرزمین گمنامی و حتی گاهی بدنامی را به جان خریدند، ولی ذره ای از تلاش و مساعی خود برای تامین منافع ایران و ایرانیان دریغ نورزیدند. برای آنان، همچون برای یکایک آحاد مردم شریف این آب و خاک، ایران خورشیدی تابناک و تمدنی پابرجا است که کمترین خدمت به آن، نثار جان می باشد.

سرزمین نیاکان ما با تنوعی بی مانند از ادیان، مذاهب، اقوام و گویش ها، در طول تاریخ موجب رشک و حسد بیگانگان و متجاوزان بوده و هست. اما آنچه مایه مباهات و غرور جمعی ما شده است، آنکه در این مبارزه و دفاع پیوسته، زنان و مردانی همدل و همراه در صیانت از خاک پاک میهن مشترک، و فرهنگ و میراث ماندگار آن فرو نگذاشتند، و با بذل مال و جان، پرچم ایران را بر این جغرافیا برافراشته نگاه داشتند.

از نگاه اینجانب، به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، پایمردی و رشادت توام با صلابتی که کارگزاران دستگاه دیپلماسی در همه ادوار تاریخ بکار بستند تا هویت مشترک ما برقرار ماند، صفحاتی درخشان در تاریخ دیپلماسی ایران رقم زده است. به همین جهت است که گرامیداشت خاطره و حفظ نام نیک آنان امری قابل تحسین است.

نشست امروز درباره بزرگ مردی از دیار قهرمان پرور آذربایجان است که بخشی از تاریخ ایران عزیز و سرحدات آن، مرهون کوشش و مجاهدت او و سایر معاصرانی است که دست پروردگانِ شایسته بزرگانی همچون میرزا ابوالقاسم قائم مقام، میرزا تقی فراهانی امیرکبیر، میرزا جعفرخان مشیرالدوله و دیگران بودند.

میرزا محب علی خان ناظم الملک مرندی از جمله کارگزاران و مذاکره کنندگان ارشد و برجسته عرصه روابط خارجی ایران برای بیش از پنج دهه از دوران قاجار است که نام و خدمات برجسته وی به کشور، در میان عموم مردم و حتی نخبگان کمتر مورد توجه واقع شده است. اغراق نخواهد بود اگر گفته شود ناظم الملک مرندی یکی از نمادهای دیپلماسی موفق ایرانی در یک دوره تاریخی پُرحادثه و دشوار به شمار می آید که ماموریتی خطیر برای تعیین و تحدید حدود کشور انجام داد.

ناظم الملک مرندی از این خاک برخاست، و با دشواری فراوان، در عصری که قوای استعماری چشم طمع به آب و خاک ما داشتند، سهمی ارزنده در صیانت از منافع ایران و ایرانیان بر عهده گرفت. میهن پرستی او و تعدادی دیگر از دیپلمات ها در شرایط ضعف دفاعی ایران و دست اندازی قدرت های بیگانه درخور تمجید و تحسین فراوان است. رویه او و هم قطارانش بدون تردید میراثِ سنتِ کهنِ دیوانیِ ایران زمین است که امروز تجربه ای گرانسنگ را برای ما به ارمغان نهاده است. امروز باید با استعانت همان اراده و روحیه بکوشیم از هویت مشترک، تمامیت ارضی، استقلال ملی و حاکمیت یکپارچه کشوری دفاع کنیم که در نوبتی تازه، یعنی 23 خرداد 1404 مورد تهاجم بیگانه غدّار قرار گرفت.

جانفشانی امروز سربازان وطن در عرصه دفاعی و دیپلماسی استمرار همان عزمی است که امثال سرداران و دیپلمات های ایرانی عهد قدیم به کار بستند.

امروز نام ناظم الملک و دیگر کارگزاران صادق و وطن پرست، در کنار نام مجموعه ای خواهد نشست که بی ادعا، برای آنچه اینک جمهوری اسلامی ایران نام گرفته، از جان و آبرو مایه نهاده اند.

در دورانی که نظام الملک خدمت کرد، دستگاه دیپلماسی مدرن ایران عهد آغازین خود را سپری می کرد و از این رو، نقش تک ستارگانی مانند وی که حافظ استقلال و تمامیت ارضی کشور شدند، برجسته است. شخصیت نخبه و جامع الاطراف میرزا محب علی خان باعث شد که وی در دستیاری و همراهی شخصیت فرهیخته ای همچون میرزا جعفرخان مشیرالدوله، به عنوان رییس کمیسیون سرحدات ایران و عثمانی، آنچنان انجام وظیفه کند که در اندک زمانی جانشین سلف خود میرزا جعفرخان گردد. امروز صیانت از آب و خاک و آسمان ایران مرهون دقت نظر چنین افرادی است.

به شهادت اسناد برجای مانده، میهن دوستی، شناخت درست از شرایط زمانه و ظرفیت های ملی، اعتماد به نفس، تیزبینی و هوشمندی و استفاده درست از فن مذاکره، از مهمترین ویژگی های ناظم الملک است که به او امکان داد مأموریت حساس تاریخی را که برعهده او نهاده شده بود به بهترین نحو ممکن به انجام رساند.

درباره نقش و فعالیت ها و آثار این شخصیت برجسته، اساتید و سخنرانان گرانقدر در این همایش ملی به تفصیل سخن گفتند و همه علاقه مندان به تاریخ، جغرافیا و سیاست ایران بیش از پیش با شخصیت برجسته این هموطن که افتخاری برای کشور عزیزمان ایران، مردمان قهرمان پرور خطه گهربار آذربایجان و شهر مرند است، آشنا شدند.

دیپلماسی در اندیشه و تاریخ سیاسی ایران، نه یک ابزار موقت برای خروج از بحران، بلکه جلوهای از عقلانیت ماندگار و شیوهای برای اداره روابط میان ملتها بوده است. در طول تاریخ، ایرانیان همواره باور داشتهاند که گفتگو بخشی از قدرت است، نه جایگزین آن. همانگونه که اقتدار، پشتوانه سخن است، سخن نیز میتواند سپر اقتدار باشد.

در سنت تاریخی ما، گفتگو بر سه پایه استوار بوده است: کرامت، صبر، و توازن.

کرامت در گفتگو یعنی حفظ عزت ملی حتی در شرایط دشوار. صبر یعنی پرهیز از شتاب در تصمیم گیری و تأمل در پیامدهای هر کلمه، و توازن یعنی آنکه مذاکره نه میدان عقبنشینی است و نه لجاجت؛ بلکه عرصه یافتن نقطه تلاقی میان عزت و مصلحت.

نیک می دانیم در منابع اروپایی قرن نوزدهم، از جمله در نوشته های سِر جان مِلکم و لُرد کرزن ، از مذاکره کنندگان ایرانی با احترام یاد شده است. آنان نوشتهاند: ایرانیان، حتی در سخت ترین گفتوگوها، زبان خویش را از تندی میپیرایند و در هر پاسخ راهی برای ادامه ارتباط باقی می گذارند.

این توصیف ها نشان می دهد که ادب، سنجش و وقار در مذاکره، بخشی از فرهنگ سیاسی ایران و نه محصولِ اقتضایِ موقعیت بوده است.

در این میان، جایگاه شمال غرب کشور در تاریخ دیپلماسی ایران واجد نقشی ممتاز بوده و هست. این سرزمین، از رشت و تبریز تا اردبیل و ارومیه، تنها مرز سیاسی نبود بلکه دروازه تاریخی گفتگوهای ایران با قفقاز، آناتولی و حوزه دریای سیاه به شمار میرفت. نخستین گفتگوهای رسمی میان ایران و امپراتوری عثمانی در شهرهایی چون تبریز و خوی برگزار شد و پس از آن، در دوران قاجار، تبریز به پایگاه تماس مستمر ایران با نمایندگان روسیه و قفقاز تبدیل گردید.

در همین سرزمین بود که مفهوم توازن میان همسایگی و حاکمیت، بهصورت نهادی در سیاست ایران شکل گرفت. امروز نیز خطه گیلان، اردبیل و دو استان آذربایجان شرقی و غربی همان نقش را در قالبی نو برای ارتباط جمهوری اسلامی ایران با همسایگان خود در این منطقه، یعنی کشورهای گرجستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و روسیه ایفا می کند.

ارتباط تاریخی استان های شمال غربی ایران با این جغرافیا، و علقه های فرهنگی، قومی و اقتصادی، اجرای دیپلماسی استانی بین دو طرف مرز را اجتناب ناپذیر می سازد. دیپلماسی استانی که وزارت امور خارجه خود را متعهد به انجام آن می داند، اکنون در دستور کار جدی سفارتخانه ها و سفرای ما در پنج کشور روسیه، گرجستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه قرار دارد، به ترتیبی که نمایندگی های سیاسی و کنسولی ما بتوانند در ارتباط با مراکز استان های یاد شده نقشی ارزنده و اثرگذار بر عهده گیرند. به تجارت و اقتصاد، تبادلات مردمی، رایزنی های سیاسی و همکاری های فرهنگی وسعت بخشند و زمینه بازآفرینی اتصال و ارتباط تاریخی ـ تمدنی ایران را در این منطقه ایجاد کند.

در شرایط کنونی جهان که رقابت ها پیچیده تر و بحران ها چندلایه تر شده اند، دیپلماسی ایران همچنان بر همان میراث تاریخی تکیه دارد. مقاومت در اصول و انعطاف در روش ها، ویژگی ثابت مذاکره ایرانی است. اگر در گذشته دیپلمات ایرانی در رشت و اردبیل، تبریز و تفلیس، باکو و ایروان، مسکو و استانبول گفتگو می کرد، امروز نیز باید این ظرفیت احیا شود و دیپلماسی استانی با همان وقار، همان دقت و همان عقلانیت راه خود را ادامه دهد.

تجربه ایران نشان داده است که هیچ بحرانی مطلق نیست و هیچ بن بست دائمی وجود ندارد. پنجره دیپلماسی برای جمهوری اسلامی ایران، حتی در طوفانی ترین روزها، گشوده و برقرار و باقی است.

آنچه اهمیت دارد، اعتماد به توان گفتگو و پایداری در منطقِ تعامل است. در روزگاری که بسیاری دیپلماسی را با معامله اشتباه گرفته اند، ایران نشان داده است که مذاکره نه نشانه ضعف، بلکه استمرار حاکمیت عقل است. کسی که در گفتگو راه می جوید، در حقیقت راه صلح و عزت را جست وجو می کند.

بالا نگاه داشتن پرچم مذاکره با عزت، حکمت و مصلحت از سوی جمهوری اسلامی ایران در تمام سال های اخیر راهبردی است که مقام معظم رهبری آن را به همه دولت ها از جمله دولت چهاردهم تحت هدایت جناب آقای دکتر پزشکیان تکلیف فرموده اند.

رویدادهای اخیر نشان داد که دیپلماسی حتی در زیر آتش جنگ برقرار است. از دیده دستگاه دیپلماسی که وظیفه ذاتی آن دفاع از تمامیت آب و خاک و آسمان ایران، استقلال کشور، حاکمیت ملی و منافع مردم ایران عزیز است، گفتگو راهی برای اثبات عقلانیت، حفظ صلح و پایداری بر اصول به شمار می رود.

با این حال گفتگو و مذاکره با قُلدری و قُلدرمابی، و با دیکته کردن و دستور دادن متفاوت است. جمهوری اسلامی ایران با دشمن غدّار و متجاوزی که در حین مذاکره از مدار گفتگو خارج شده و به تهدید و تهاجم روی آورده است مذاکره نمی کند.

شرط استمرار و بقای مذاکره و گفتگو، تضمین بر متعهد ماندن به دیپلماسی از موضع برابر است، و شرط موفقیت مذاکره، ملزم ماندن به اصل منافع متقابل برای هر دو طرف مذاکره است.

در پایان از این فرصت اغتنام می جویم تا از همه علاقه مندان و دانش پژوهان حوزه تاریخ روابط خارجی و سیاست خارجی ایران دعوت کنم که از گنجینه اسناد وزارت امور خارجه که مشتمل بر بیش از 60 میلیون برگ اسناد و اوراق تاریخی است و مجموعه ای منحصربه فرد به شمار می رود، بهره برداری کنند. از دل این اسناد می توان زوایای پنهان و آشکار تاریخ سیاست خارجی ایران و تلاش های کارگزاران آن را مکشوف و به جامعه علمی کشور و عموم مردم معرفی کرد.

همچنین شایسته است از اهتمام جناب آقای دکتر نصرالله صالحی در خصوص شناسایی شخصیت و خدمات میرزا محب علی خان ناظم الملک مرندی و یکایک برگزارکنندگان این گردهمایی علمی قدردانی نمایم.