فرارو- هالووین در ایران ممنوع اما برگزار شد؛ چند روز پیش از 31 اکتبر، پلیس از ممنوعیت برگزاری جشن هالووین در ایران خبر داد اما از پنج شنبه شب، نشانه هایی از جریان داشتن آن به چشم می خورد.

به گزارش فرارو، پلیس نظارت بر اماکن عمومی ششم آبان ماه اعلام کرد که برگزاری هرگونه مراسم، جشن، تجمع، تبلیغ یا فروش اقلام مرتبط با مناسبت موسوم به هالووین در تمامی اماکن عمومی و صنفی به طور کامل ممنوع است. این موضوع اگرچه به معنای ممنوعیت آن در محیط های خانوادگی و دوستانه نبود اما سخنگوی دولت نیز در واکنش به این تصمیم گفت: ما این همه جشن ملی داریم، هالووین کجا بود؟

به هر روی، برخی دورهمی های خانوادگی و دوستانه، به ویژه در میان جوانان و نوجوانان، و همچنین تعدادی از کافه ها و محافل خصوصی، رنگ وبوی هالووین به خود گرفتند. برخی از هنرمندان نیز با انتشار تصاویری از برگزاری این جشن در فضای خصوصی خود پرده برداشتند. این مسئله، چرایی پررنگ شدن چنین مراسمی، که ریشه در سایر فرهنگ ها دارند، را به پرسش می کشد و در عین حال، سوال سخنگوی دولت را برجسته تر می کند: جشن مهرگان ما چه شد؟

محمدسعید ذکایی، جامعه شناس، کارشناس مطالعات فرهنگی و استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت وگو با فرارو به بررسی ای مساله پرداخته است:

محمدسعید ذکایی به فرارو گفت: در جامعه ای که متکثر و چندفرهنگی است، شهرنشینی در آن گسترش یافته و سطح تحصیلات و تجربیات فرهنگی افزایش یافته است، انتظار شکل گیری نگاهی فراتر از مرزهای ملی به جشن ها و آیین ها، چندان دور از ذهن نیست. جامعه ایران بیش از هر زمان دیگری با تجربیات جهان وطنی مواجه شده است. در این میان، گروه هایی که بیش از همه از چنین جشن هایی استقبال می کنند، عمدتاً جوانان و نوجوانانی هستند که مصرف کنندگان اصلی فضای مجازی به شمار می روند؛ هالوین فضای تازه ای است که فرصتی برای کسب تجربیات تازه و مواجهه با فانتزی ها و تخیلاتی متفاوت را برای جوانان فراهم میکند و حس پیوند با فرهنگ جهانی را به آنها می دهد و از این روز برای دسته ای جذاب است و به سوی آن فرا خوانده می شوند.

او افزود: استقبال از این جشن ها روندی فزاینده یافته و باید آن را در پیوند با فرایند جهانی شدن فرهنگ، رسانه ای و دیجیتالی شدن جهان، و گسترش امیال جهان وطنانه در نظر گرفت. البته ممکن است در میان گروه های کوچکتری، معنایی مقاومتی نیز در این رفتار وجود داشته باشد؛ برای این افراد، چنین جشن هایی نه از سر نیازهای هویت یابانه و یا حتی سرگرمی و کنجکاوی، بلکه واکنشی اغراق گونه و جبرانی برای احساس محرومیت ها و ممنوعیت هایی است که برای برگزاری جشن ها و آیین های ملی دیگر وجود دارد.

او یادآور شد: هرچند این بعد مقاومتی چندان پررنگ نیست، اما به طور کلی می توان گفت جامعه امروز افق تجربیات فرهنگی خود را در ظرفی بزرگ تر جستجو می کند؛ ظرفی که از مرزهای ملی فراتر می رود و مرزهای مکانی و حتی زمانی وسیع تری را نیز در بر می گیرد. اغلب افراد جامعه، به ویژه از رهگذر مواجهه با تجربیات متکثر در فضای مجازی، تمایل دارند مصرف فرهنگی خود را گسترش دهند و آن را از چارچوب مرزهای ملی فراتر ببرند.

این جامعه شناس گفت: برگزاری جشن هالووین منافاتی با فرهنگ ملی ندارد. وقتی فرهنگ را فرایندی پویا و زنده بدانیم، می توان انتظار داشت که مولفه هایی به آن وارد و یا از آن خارج شود و به بیان دیگر سیالیت داشته و همواره در حال تغییر باشد. این وام گیری ها و وام دهی همیشه بخشی از واقعیت فرهنگ در همه دوره های تاریخ انسان بوده است با این حال ابعاد و سرعت آن در دهه های اخیر رشد چشمگیری داشته است. بر این اساس، بسیاری از عناصر فرهنگی خارجی لزوماً مخاطره آمیز نیستند. خطر زمانی پدید می آید که نگاه ها نسبت به این عناصر فرهنگی قطبی، یکسویه، افراطی و البته مصرفی شود و به ویژه توجه به مؤلفه هایی که می توانند مقوم پیوستگی های فرهنگی باشند و با حافظه های نسلی پیوند برقرار کنند کمرنگ شود.

او افزود: در یک جامعه سالم، حدی از این توجه به سنت ها و میراث های متفاوت فرهنگی قابل انتظار است و حتی مفید است؛ اما اگر هزینه توجه به این مولفه ها نادیده گرفتن اشتراکات و بهره برداری از سنت ها برای داشتن حس عمیق تری از هویت های ملی باشد، آن وقت باید نگران بود؛ در واقع این افراط در وام گیری و سیالیت های برآمده از جاذبه های مصرفی و فانتزی آیین های وارداتی می توانند درک از میراث فرهنگی ایرانی را تضعیف و یا حاشیه ای سازند. سویه های پررنگی که تاریخ و فرهنگ ایران با آن ها پیوند خورده اند، اگر به حاشیه رانده شوند، می توانند از جنبه های فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و البته سیاسی نگران کننده باشند. این پیوند با سنت ها و مواریث ملی، درواقع نوعی سرمایه فرهنگی و قدرت نرم است که می تواند در همه ابعاد به کارایی و قدرت جامعه بیافزاید.

این کارشناس مسائل فرهنگی گفت: اینکه غربی ها یا آسیایی ها تا چه اندازه در تبلیغ فرهنگ خود موفق عمل کرده اند و ما در این زمینه ضعیف بوده ایم، مسئله ای است که باید مورد توجه قرار گیرد. امروزه حتی کشورهای کوچک و کم نام ونشان نیز با تاریخ کوتاه خود، به شکل گسترده به تبلیغ فرهنگی می پردازند.

او افزود: در حوزه فرهنگ، چه در قالب دیپلماسی و چه در عرصه تجارت و سرمایه گذاری، فرهنگ مقوله ای بسیار مهم، جذاب و تاثیرگذار است. طبیعی است که همه کشورها تلاش می کنند قدرت نرم خود را از طریق فرهنگ به نمایش بگذارند و از مزیت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آن بهره ببرند. ژاپنی ها و کره ای ها به یک شیوه، آمریکایی ها و اروپای غربی به شکلی دیگر. حتی کشورهای کوچک حاشیه خلیج فارس نیز به روش خود به اهمیت و حساسیت کار فرهنگی وقوف یافته اند و سرمایه گذاری های جدی انجام می دهند.

ذکایی گفت: میل به دیده شدن، کسب منزلت و کسب قدرت، نقشی پررنگ در عرصه فرهنگ پیدا کرده است. صنایع فرهنگی جدی تر از هر زمان دیگری در خدمت ذخیره های آیینی، حماسی، اسطوره ای و تخیلی بسیاری از کشورها قرار گرفته اند و بازنمایی این فرهنگ ها به سیاست ملی و فراملی بسیاری از کشورها تبدیل شده است. در جهان امروز کسب اقتدار سیاسی و اقتصادی و تداوم آن حتما مستلزم بهره برداری هدفمند از همه ظرفیت های فرهنگی است.

او افزود: از این رو، باید فرهنگ و آنچه میراث فرهنگی خوانده می شود را نه یک مقوله ای ایستا و ساکن، بلکه پویا و متحرک در نظر گرفت. این نگاه طلب می کند که به تغییرات و پویایی های آن توجه و ضرورتا از آن نهراسیم و به همان سان بدنبال بسط آن و ابداع ابتکاراتی برای زنده نگاه داشتن و تقویت بیشتر آن باشیم. به معنای دیگر فرهنگ را به مثابه یک پروژه برای سرمایه گذاری در نظر گیریم. اگر توجه به فرهنگ و استفاده از عناصر و ظرفیت های نهفته در آن بیشتر شود، آنگاه می تواند به بستری برای معناآفرینی برای گروه های بیشتر، برندسازی و تقویت همگرایی ها و هویت های ملی تبدیل شود؛ بستری که بسیاری از کشورها را برای سرمایه گذاری به خود جلب می کند و از طریق آن منافع گوناگون سیاسی و اقتصادی نصیب آنها می سازد.

این استاد دانشگاه گفت: دولت هنوز نتوانسته جشن هایی همچون مهرگان را در سطح جامعه برجسته کند و بر آن سرمایه گذاری مؤثری داشته باشد. هرچند دغدغه هایی در این زمینه وجود دارد، اما این تلاش ها پراکنده و آزمایشی است. به نظر می رسد نوعی خلأ یا کم باوری و گاه نگرانی نسبت به اهمیت این آیین ها یا توجه به آن وجود دارد؛ موضوعی که بارها درباره آن صحبت شده، اما هنوز در عمل جدی گرفته نشده است.

او افزود: شاید توجه به این آیین ها از طریق مدارس، شهرداری ها و دیگر فضاهای فرهنگی، چه به شیوه فیزیکی و چه مجازی، بتواند زمینه ای فراهم کند تا تعادل از دست رفته در بازنمایی آیین های ملی در فرهنگ رسمی دوباره برقرار شود و تقویم فرهنگی ما روزآمد گردد. در این مسیر، هرچند اقدامات مثبتی انجام شده، اما لازم است در عمل نیز گام های مؤثرتری برداشته شود تا توجه به این آیین ها نه صرفا نمایشی و حداقلی، بلکه به مثابه فرصتی برای ارتقا همبستگی و ایجاد مصونیت فرهنگی بیشتر به کار گرفته شوند.

او تاکید کرد: این رویکرد می تواند فرصتی باشد برای ابداع مجدد سنت های ایرانی و احیای ذخیره غنی فرهنگی و هنری ایران، فرصتی هم برای توسعه چشم انداز و اقتدار فرهنگی خودمان و هم در برابر دنیای پیرامون و تهدیدات متعدد آن. چنین انتخابی بی تردید کمک می کند تا همه ما حس بهتری به ایرانی بودن خود داشته باشیم.

ذکایی گفت: در مورد بستن مقبره کوروش همزمان با 7 آبان می توان گفت که ممکن است برای امنیت ایران انگیزه هایی وجود داشته باشد. با این حال، محدود کردن چنین مکان هایی عملاً گفت وگو درباره مولفه های هویتی چند لایه ایرانی و نقش آنها در مفصل بندی هویت ایرانیان را محدود می کند. کوروش بخشی از هویت و تاریخ مردم این سرزمین است و نمی توان آن در نادیده گرفت. نیات و انگیزه های سیاسی همیشه ممکن است بخشی از توجه و یا عدم توجه به برش هایی از فرهنگ و سیاست های مرتبط با آن باشند. با این همه توجه و به کار گیری آنچه میراث فرهنگی مشترک تلقی می شود در مجموع همواره می تواند به انسجام ملی کمک کرده و در اولویت باشد. واقعیت تکثر و چند لایه بودن هویت ایرانی و تعلقات نسبت به این لایه ها را نمی توان نادیده گرفت.

او افزود: برای مدیریت این مسئله می توان با پیش بینی و گنجاندن این مراسم در تقویم فرهنگی، نشان داد که تضاد میان عناصر هویتی مختلف وجود ندارد؛ بلکه حضور همزمان آن ها، هویت چندلایه جامعه را می سازد. همان طور که میراث سنتی چه آشکار و چه پنهان در رفتارهای روزمره دیده می شود و رسوبات آن به بخشی از هویت ما تبدیل شده است، آیین های جهانی مانند هالووین و ولنتاین نیز به فرهنگ ما راه یافته و بخشی از تعلقات هویتی علاقمندان آن را می سازد. رواج گسترده این نوع آیین ها تا اندازه ای از کم کاری ها و سهل انگاری های ما در حوزه فرهنگ خبر می دهند

او در نهایت گفت: بدیهی است آنچه سهم و تاریخ ماست، باید به عنوان کالایی ارزشمند شناخته و مورد توجه قرار گیرد. مدیریت میراث فرهنگی با یک نگاه یک طرفه امکان پذیر نیست؛ بلکه باید پویایی واقعیت جامعه چه در کف خیابان، حوزه های عمومی و چه در فضای مجازی درک شود. نیازها، حس ها و اولویت های مردم نسبت به آنچه میراثشان می خوانند، باید همسو شود تا موفقیت در مدیریت فرهنگی حاصل گردد. ایران در موقعیتی است که با فشارها و تجربیات سختی روبه روست و استعانت از میراث فرهنگی ملی می تواند فرصتی مغتنم باشد برای ایجاد حس انسجام و تعلق میان مردم.